Không

“Không, không, không, tôi không còn yêu em nữa” là lời mở đầu của bài hát “Không”, một tác phẩm của cố nhạc sĩ Nguyễn Ánh 9, với xuất xứ có nhiều giai thoại. Ít có câu văn nổi tiếng nào lại có 4 chữ “không” trong cùng một câu. Chữ “không” thứ nhất ngụ ý sự chối từ, chữ “không” thứ nhì lặp lại như nhắc nhở sự chối từ, chữ “không” thứ ba khẳng định là một lời quả quyết và chữ “không” thứ tư kèm với chữ “còn” nói rõ rằng việc đó đã mất thật rồi.

Khi Google Translate dịch câu này sang tiếng Anh (No, no, no, I don't love you anymore) hay tiếng Pháp (Non, non, non, je ne t'aime plus), thì chữ “không” trong câu văn không hề được lặp lại 4 lần như trong phiên bản tiếng Việt! Đặc biệt hơn nữa là trong chữ “no”, “non” và “không” đều có chữ “o”, một chữ trông giống như con số 0! Mặt khác, số “0” và chữ “o” có vẻ tương tự như hình tròn, nhưng chỉ có ký hiệu của số “0” trong tiếng Trung là gần giống như hình tròn nhất (ký hiệu này bắt nguồn từ đời Chu dưới quyền thống trị của Hoàng Hậu Võ Tắc Thiên [624-705] dùng để chỉ “tinh” hay “ngôi sao”, sau này biến thể thành số “0”. Việc này cũng khá kỳ thú, vì từ xa người ta thấy ngôi sao lấp lánh, nên nghĩ sao có năm cánh. Sau này khi biết các hành tinh như mặt trăng, mặt trời … hình tròn, họ đã biến thể chữ “tinh” thành số “0” như trong bảng dưới đây).

Ngôn ngữ	Ký hiệu của số 0
Anh, Pháp	0
Arabic, Kurdish, Persian, Sindhi, Urdu	٠
Bengali	০
Hindi	०
Khmer	០
Thái	๐
Trung	零, 〇
Việt	0

Số 0 trong tiếng Việt còn được gọi là số “zero”, một danh từ mang âm hưởng của zéro trong tiếng Pháp. Nếu bạn muốn tìm hiểu nguồn gốc của từ “zero”, mời bạn đọc https://en.wikipedia.org/wiki/0. Số 0 có cùng ký hiệu cho người khiếm thính và người khiếm thị trong ba ngôn ngữ Việt, Anh và Pháp như dưới đây.

Ký hiệu cho người khiếm thính

Ký hiệu cho người khiếm thị

Dấu hiệu của chữ NO khác với dấu hiệu của số 0; mời bạn xem ASL sign for no cho chữ NO cho người khiếm thính và chữ Braille NO cho người khiếm thị

Nói chung, các ký hiệu của số 0 dành cho những người có thể nhìn thấy bằng mắt đều có dạng như 1 vòng tròn (hay đúng hơn là hình bầu dục), trống rỗng để nhắc nhở rằng con số này tượng trưng cho sự trống không. Người ta cố tình không viết số 0 không theo dạng hình tròn, vì người ta muốn dành hình tròn cho chữ O.

Vì rất khó lòng phân biệt số 0 viết bằng tay với chữ O viết bằng tay, nên người ta đã dùng thêm dấu đặc biệt trong chữ O (ngay cả khi gõ chữ trong máy tính!) như trong "Slashed zero", "Dotted zero" và "Zero with a reversed slash" dưới đây.

Dấu hiệu	Tiếng Anh	Dấu hiệu trong WORD
0	Zero	ASCII decimal: 48
∅	Slashed zero	ASCII decimal: 216, 248
ʘ	Dotted zero	Unicode (hex): 0298
	Zero with a reversed slash	không có (có lẽ vì ít ai dùng?)

Nếu cần, bạn có thể tự tạo dấu trong WORD bằng cách ghép “O” (ASCII decimal: 79) và “\” (ASCII decimal: 92) theo cách chỉ dẫn trong https://www.simuldocs.com/blog/how-to-add-a-slashed-zero-in-microsoft-word.

Ký hiệu của “slashed zero” cho người khiếm thính, gồm 10 dấu trước khi dấu cho số 0; phiền phức quá phải không?

Trong khi đó, ký hiệu của “slashed zero” cho người khiếm thị chỉ hơi khác với ký hiệu của 0 như sau.

Số 0 tượng trưng cho sự trống rỗng, không có gì cả, hay còn được gọi là hư vô trong tiếng Hán Việt (“nothingness” trong tiếng Anh). Khái niệm về sự trống rỗng thật sự rất mơ hồ, trẻ con khó lòng thấu hiểu được, vì người ta không thể chạm được sự trống rỗng bằng ngũ giác trời ban. Có người từng đặt câu hỏi: “có thế giới nào mà trong đó không có gì cả hay không?”. Cái khó hiểu nằm ở chỗ có (1 thế giới) mà (trong đó lại) không có. Thật ra câu hỏi này đã từng được đặt ra từ hàng ngàn năm trước; nhiều triết gia từng tranh cãi và hãy còn tranh cãi. Người viết không đủ sức hiểu biết, nên không dám bàn thêm.

Nhân bàn đến chuyện “có có, không không”, bạn có từng thắc mắc về từ “không khí” hay không? Chữ “không” trong từ “không khí” hàm ý “không có”, vì “không khí” không có mùi, cũng không có vị, và mắt mình không thể nhìn thấy. Thực chất, không khí là hỗn hợp gồm nhiều khí: Nitrogen (78.084%), Oxygen (20.946%), Argon (0.9340%) và nhiều loại khí khác với tỷ lệ thấp hơn. Vì vậy, không khí có trọng khối; có tỷ trọng và áp suất của không khí giảm dần theo cao độ. Ở độ cao ngoài bầu khí quyển, không còn không khí nữa, người ta gọi là vùng chân không (vacuum). Mặt khác, tuy không khí không thể nhìn thấy được bằng mắt, và không thể ngữi được bằng mũi, nhưng có đôi lúc không khí có nhiều chất ô nhiễm nên không khí có màu và có mùi (thí dụ như bụi, khói, vi khuẩn, khí Sulfur dioxide, mùi trứng vịt ung, khí phế thải của con người…) và người ta phải mang khẩu trang (mask), hay phải dùng máy lọc không khí (air purifier) để tránh không hít thở các tạp chất trong không khí.  

Nói theo kiểu triết học thì số 0 tượng trưng cho sự “không hiện hữu”; đối lập với sự “hiện hữu". Tương tự như vậy, “chết” và “sống” là hai thái cực đối lập với nhau (trường hợp “cận tử” phải được xem là “sống” vì chưa chết). “Chết” có phải là hết hay không? Xin thưa, trong tiếng Việt, nếu bỏ chữ “c” thì chữ “chết” biến thành chữ “hết”; vì vậy “chết” không thể là “hết” được. Cách giải thích theo kiểu này có lẽ chỉ đúng trong tiếng Việt và nhiều tôn giáo khác nhau trên thế giới vẫn mong “chết trong thế gian hiện hữu là điểm bắt đầu của một cuộc sống mới trong thế giới vô hình”. Đúng hay sai, tuỳ thuộc vào niềm tin của mỗi người. Phần lớn chúng ta đều “tham sống, sợ chết” vì sau khi chết chúng ta không thể trở về thế giới hiện hữu này nữa (với hình hài đang có của mình; từ đó có thuyết tái sinh). Cuộc đời của chúng ta rẫy đầy vui, buồn; đôi khi với đau khổ tận cùng, chúng ta muốn tự diệt, nhưng không mấy người được thành công.

Trong tiếng Việt, từ “không” thường được hiểu như là 1 từ phản nghĩa của “có”. Đôi khi, người Việt nói tắt, như “mua không?” đồng nghĩa với “mua, hay không mua?”; vì vậy các machine translation hiện giờ chưa thể hiểu nổi và không thể dịch chính xác được (Google Translate dịch sang tiếng Anh: “buy no?” và “buy or not buy?”; người viết dịch theo kiểu tiếng bồi thành “buy, yes or no?” cho cả 2 trường hợp trên). Còn nữa, từ “không giống ai” thường được hiểu là “độc nhất vô nhị”. Đôi khi từ “không giống ai” có thể gây nhiều phiền phức, thí dụ như trong trường hợp người đàn bà sinh con, mà đứa con không giống cha, cũng không giống mẹ!

Trong tiếng Hán Việt, chữ “vô” (無) được gắn liền với nhiều chữ khác, hàm ý nói “không”; thí dụ như: hư vô, vô cảm, vô cơ, vô cùng, vô cực, vô dụng, vô duyên, vô địch, vô điều kiện, vô gia cư, vô giá, vô hại, vô hạn, vô hạnh, vô hiệu, vô hiệu hoá, vô hình, vô hình trung, vô học, vô hồn, vô ích, vô lại, vô lễ, vô lý, vô minh, vô ngã, vô nghĩa, vô phương, vô sản, vô sinh, vô sự, vô tâm, vô thần, vô thường, vô thực, vô tính, vô tình, vô tội, vô trùng, vô tư, vô tuyến, vô ưu, vô vi, vô vọng, vô ý … Các từ kép này có cùng 1 điểm chung: 1 ý tưởng chỉ có thể cảm nhận, nhưng không thể nhìn thấy được (hay còn gọi là vô hình!).

Trở lại chuyện của số 0, nhiều người đã từng tranh cãi về xuất sứ của số 0. Trong những năm gần đây, có người quả quyết rằng nền văn minh Khmer đã phát minh ra con số này vào năm 683 sau Công nguyên dựa vào khám phá bức hình chạm trên đá trong hình dưới đây (hiện được lưu trữ tại Bảo tàng viện quốc gia của Kampuchea tại Phnom Penh).

Trong Toán học, người ta cho rằng phát minh của số 0 là một trong những phát minh vĩ đại lớn nhất của loài người vì con người có thể diễn tả một sự trống rỗng bằng một con số hữu hình. Trong các phương thức nhị phân (binary), thập phân (decimal), thập lục phân (hexadecimal), lục thập phân (sexagesimal)… số 0 đều tượng trưng cho sự trống rỗng và là điểm bắt đầu quan trọng nhất trong các phép tính.

Số 0 được chọn làm điểm mốc, làm ranh giới cho hai vùng số âm và số dương; có nghĩa là 0 không phải là số âm, cũng không phải là số dương. Trong các cuộc tranh đua giữa 2 đối thủ, số 0 tượng trưng cho “hòa” – không thắng, không thua. Có người cho rằng trong cột mốc thời gian, số 0 tượng trưng cho hiện tại; số âm tượng trưng cho quá khứ (số âm càng lớn thì quá khứ càng xa hiện tại), số dương tượng trưng cho tương lai (số dương càng lớn thì tương lai càng xa vời). Ký ức gồm những gì đã qua, hiện còn tồn tại trong tâm não; ước mơ, dự tính là những gì chưa xảy ra, nhưng hiện đang nằm trong tâm não. Vì vậy từng có người khuyên nhủ chúng ta không nên sống với quá khứ (vì chúng ta không thể thay đổi được việc gì đã xảy ra), mà hãy tận dụng thời khắc hiện tại để sống tốt cho mình và cho đời.

Số 0 có nhiều đặc tính mà ít người biết đến. Thí dụ như trong Toán học, 0 là số nguyên (integer), số chẵn (even) vì là bội số của số 2, không phải là số nguyên tố (prime) mặc dầu 0/n = 0 (n ≠ 0) mà chỉ vì 0 < 1. Ngoài ra, số 0 có vài đặc tính “kỳ lạ” như giai thừa (factorial) 0! = 1 và n⁰ = 1 (n ≠ 0). Ai từng học Đại số học đều biết 0⁰ được xếp vào loại “không xác định” (indeterminate), nhưng có người vẫn tìm cách để biện minh 0⁰ = 1 và 0⁰ = 0 như trong . Trong đời sống hàng ngày, ngoài các lớp Toán học, có khi nào mình phải đương đầu với 0⁰? Nếu biết, xin bạn mách giùm.

Trong Vật lý học, số 0 có thể tượng trưng cho mức thấp nhất tuyệt đối; thí dụ như 0^o Kelvin là nhiệt độ thấp nhất tuyệt đối; hoặc năng lượng = 0 là năng lượng thấp nhất tuyệt đối (vì năng lượng không thể tính được bằng số âm). Đôi khi số 0 trong đơn vị đo lường chỉ là 1 con số do con người tự đặt ra, nhằm 1 mục đích nào đó; thí dụ như 0^o Celsius dựa vào nhiệt độ nước đóng thành đá và 0^o Kelvin tương đương với -273.15^o Celsius.

Trong lãnh vực lập trình máy tính (computer programming) hiện đại, người ta đếm từ 0, 1, 2 … thay vì 1, 2, 3… như trong những năm của thập niên 1950 - 1970. Đặc biệt hơn nữa, trong máy tính còn có “-0”, khác với “+0”, chỉ vì trong máy tính các con số được tượng trưng bằng 1 chuỗi số, bao gồm 2 số “0” và “1”, và 1 vị trí đặc biệt trong chuỗi số đó được chọn làm nơi đánh dấu số âm hay số dương, như trong 32-bit representation dưới đây

Muốn biết thêm về số “-0”, mời bạn đọc Why is negative zero important?

Nhân dịp bàn đến số “-0” và “+0”, người viết chợt nghĩ  đến cách đếm số năm trong dương lịch (Gregorian calendar) chúng ta đang dùng ngày nay: không có năm 0, mà chỉ có năm trước và sau Công nguyên! Thật ra, năm 0 được dùng trong lịch thiên văn tương ứng với năm 1 trước Công nguyên và người ta không cần phân biệt trước hay sau Công nguyên. Cách đếm số năm trong lịch thiên văn rất hợp lý vì các con số … -1, 0, 1, … phù hợp với chuỗi số nguyên trong Toán học. Vào thời điểm bây giờ, năm 2022 vẫn được kể là năm 2022 trong dương lịch và lịch thiên văn.

Số 0 cũng là số gắn liền với nhiều trường hợp bi thảm, khi đọc “0” là “không”, như không tiền, không tình, không con, không nhà, không việc làm… Số 0 quả thật “lắm chuyện”; đôi khi nằm không đúng chỗ, nó sẽ gây thiệt hại không lường. Thí dụ như tấm ngân phiếu ghi bằng chữ “1 triệu đồng” nhưng con số lại là “100.000 đồng”, và ngân phiếu trở thành vô giá trị. Tương tự như vậy, có người viết giấy nợ sơ ý ghi là 1.000.000 đồng trong khi tiền nợ thật sự lại là 10 triệu đồng; vì lý do này người ta thường phải viết thêm trong dấu ngoặc số tiền là bao nhiêu. Con số 0 quả đáng giá “ngàn vàng”.