Bi-da

Từ ngàn xưa, các trò chơi thể thao thường được xem như cuộc tranh tài giữa 2 đội, chơi ngoài trời và trên sân cỏ. Dần dần, để tránh nắng mưa, người ta đem các trò chơi thể thao vào “trong nhà” (indoors). Trò chơi “bi-da” là 1 thí dụ của môn thể thao được người ta “đem vô nhà”.

Bi-da là gì? Theo lối chiết tự thì “bi” là “banh” và “da” có nghĩa là lớp vỏ bọc bên ngoài – không có nghĩa gì cả. Người Việt chưa có 1 danh từ thống nhất cho “bi-da” vì có người viết “bida”, hoặc “bi-a”; tất cả chỉ là cách viết theo lối phát âm của 1 chữ bằng tiếng Pháp “billard”. Tiếng Việt là tiếng đơn âm, nên “bida” không đúng theo cách viết tiếng Việt; “bi-a” không giữ đúng lối phát âm của “billard”. Vì vậy, từ kép “bi-da” là cách viết đúng phép cho môn giải trí này, và sẽ được dùng trong suốt bài này. Dẫu sao đi nữa, thì rõ ràng bi-da là môn giải trí theo bước chân người Pháp, du nhập vào Việt Nam. Cho đến nay, người ta vẫn chưa thể xác định trò chơi bi-da bắt đầu vào thời điểm nào ở Việt Nam; ChatGPT phỏng đoán: “thập niên 1920”.

Vào thời điểm hiện tại (năm 2024), bi-da được hưởng ứng rộng rãi, từ thành thị đến thôn quê. Ở Sài Gòn, nhiều quán bi-da, câu lạc bộ bi-da mở cửa 24/24 nhằm thỏa mãn nhu cầu của những người thích “chơi” bi-da. Các buổi tranh tài vô địch ở cấp quốc gia, cấp quốc tế được tổ chức thường xuyên ở quê nhà; thí dụ như

·        Giải Billiards & Snooker vô địch quốc gia 2024 (9 tháng 3, 2024, Quảng Ngãi)

·        Giải Billiards Carom 3 băng Quốc tế lần thứ 11 (10 tháng 7 2023, Bình Dương)

·        Vietnam vs Belgium - Tứ kết World National Team Championship 2024 Billiards carom tại Việt Nam trong năm 2024 (20 tháng 5, 2024, Sài Gòn)

Gần đây, người Việt Nam đã tham gia các buổi tranh tài vô địch trên thế giới và đã gây tiếng vang khá lớn khi Trần Quyết Chiến  đạt giải “Vô Địch Thế Giới Carom 3 băng” ngày 4 tháng 3, 2024. 

Cao thủ bi-da Trần Quyết Chiến

Bàn Bi da

Bàn bi-da thường có hình chữ nhật, hoặc không có lỗ, hoặc có 6 lỗ. Có bàn lại có thêm chướng ngại vật như bi-da dù (skittle pool), hay bi-da rào (bumper pool), hoặc bi-da không cần dùng cơ (Pendulum-Powered Billiards). 

Bàn bi-da không có lỗ

Bàn bi-da có 6 lỗ

Bàn bi-da dù

Bàn bi-da có bumpers

Bàn bi-da không dùng cơ

Để tiết kiệm khoảng không gian trong nhà, người ta thiết kế bàn bi-da đa năng theo dạng vừa là bàn bi-da, vừa là bàn ăn, vừa là bàn bóng bàn, thí dụ như The Reagan Dining Billiard Table trong hình dưới đây.

Bàn bi-da

Bàn ăn

Bàn bi-da hình chữ nhật thường có 3 cỡ 7 , 8 và 9 feet, nhưng các con số này thật sự không phải là chiều dài của bàn bi-da! Kích thước thật sự lại là 78” x 39”, 92” x 46”, 100” x 50”, có nghĩa là bề dài gấp đôi bề ngang. Ngoài ra cũng còn có những bàn bi-da nhỏ hơn (6 feet), hoặc lớn hơn (10 và 12 feet) dành cho các cuộc tranh tài đặc biệt.

Bàn bi-da còn được thiết kế theo nhiều dạng kỳ lạ, thí dụ như hình quả chuối, hình bánh donut … Mời bạn xem thêm Top 10 New Most Amazing Shaped Pool Tables. 

Bàn bi-da hình quả chuối

Bàn bi-da hình donut

Tất cả đều có 1 điểm tương đồng: khi banh chạm vào băng (rail cushion), banh sẽ bị dội ngược lại tương tự như trong luật phản chiếu của ánh sáng. Có người thiết kế bàn bi-da theo dạng hình bầu dục (Elliptical Pool Table), hoặc hình tròn (Round Pool Table) để thử nghiệm banh bi-da được phản hồi như thế nào. Nhân dịp nói đến bàn bi-da hình tròn, bạn có biết gì về Alhazen's Billiard Problem hay không? Đây là bài toán đố do nhà toán học Ptolemy đặt ra 150 năm trước Công nguyên, nhưng người ta lại đặt 1 tên khác để vinh danh 1 học giả người Á Rập Alhazen: tìm 1 điểm A trên vòng tròn, để cho khi đánh banh bi-da tại điểm B, banh chạm vào điểm A, rồi phản hồi và đụng điểm C; B và C là 2 điểm bên trong hình tròn. Bạn muốn thử giải bài toán này không? Nếu lỡ bị “bí”, bạn có thể cầu cứu với Dynamic Billiards in Ellipse, để giúp bạn tìm lời giải, ngay cả trong trường hợp vòng tròn biến thành hình bầu dục (ellipse).

Bàn bi-da có chiều cao từ 29” đến 31”, nhằm giúp người (lớn) được thoải mái khi chơi bi-da. Ngay cả trẻ con cũng có thể chơi bi-da; thậm chí 1 bé trai 5 tuổi từng được xem là thần đồng bi-da. Trong những năm gần đây, nhiều cao thủ bi-da nổi tiếng là người phái nữ. Trong các cuộc tranh tài bi-da, thông thường thì người ta dàn xếp để 2 người cùng phái đọ sức với nhau, thí dụ như

·        Efren Reyes VS Earl Strickland The Battle of Legends,

·        Jasmin Ouschan vs Silviana Lu ▸ Predator WPA World 10-Ball Women's Championship 2023.

·        Quỳnh Nga vs Trà Diễm | Cubic Women Open Season 4.

Đôi khi cũng có những màn tranh giải, với 1 cao thủ nữ so tài với 1 cao thủ nam, thí dụ như Jeff De Luna vs Jasmin Ouschan | 2021 World Pool Championship.

Muốn biết bàn bi-da được thiết kế như thế nào, mời bạn xem video lắp bàn bi-da. Miếng đá phiến (slates) làm nền cho bàn bi-da phải dày ít nhất 1”, phải thật bằng phẳng, và không bị nghiêng khi lắp đặt. Tấm nỉ (felt) làm bằng len và acrylic, bọc lên miếng đá phiến phải được căng thật chặt, để banh bi-da đỡ bị mất trớn khi di chuyển. Bạn có biết lý do vì sao người ta chọn màu xanh lục cho tấm nỉ trên bàn bi-da hay không?

Vì người ta muốn gợi ý bi-da từng là môn thể thao giải trí chơi trên sân cỏ, và màu xanh lục là màu của cỏ! Bây giờ, người ta lại chuộng tấm nỉ màu xanh hơn.

Bạn có để ý đến các dấu chấm trên 4 cạnh bìa bàn bi-da không? Người ta gọi đó là rail diamonds; muốn biết công dụng của các dấu này, mời bạn xem The DIAMOND SYSTEM You Must Know.

Băng trên bàn bi-da thường làm bằng cao su, nhằm mục đích giúp banh dội ngược trở lại bàn, theo dạng đàn hồi và ít mất năng lượng. Hình bên dưới minh họa cách lắp ráp băng loại K55 vào khung bàn bi-da; mời bạn xem Rail Cushion Profiles để biết thêm về các loại băng.

Trong hình bên trên, đường kính của quả banh bi-da = 2.25” và điểm banh chạm vào băng có chiều cao = 1.404” (Đố bạn biết tại sao chiều cao này lại không phải là 2.25” / 2 = 1.125”?) Nếu bạn không tìm được đáp số, bạn có thể tham khảo Pool Table Cushion Nose Height Effects.

Banh bi-da

Quả banh bi-da có kích thước khác nhau, cho các trò chơi bi-da khác nhau. Ngày xửa, ngày xưa, quả banh bi-da làm bằng ngà voi; nhưng bây giờ người ta dùng hỗn hợp nhựa phenolic để giúp quả banh vừa cứng, vừa ít hao mòn và ít co giản theo nhiệt độ.  

Banh bi-da gồm có 1 banh cái (cue ball) thường là banh màu trắng (đôi khi có thêm 6 chấm đỏ để dễ theo dõi chuyển động quay của banh); 2 trái banh có màu vàng và màu đỏ; 15 trái banh có màu mang số 1 cho đến số 15; 15 trái banh màu đỏ + 6 trái banh màu vàng, lục, nâu, xanh, hồng và đen, như hình dưới đây.

Banh cái trơn

Banh cái có chấm đỏ

Bộ banh 3 trái

Bộ banh 16 trái

Bộ banh snookers

Cơ

“Cơ” dành để chỉ cây “gậy” để “thụt” banh bi-da; chữ “cơ” là cách viết theo lối phát âm của “queue” trong tiếng Pháp (biến thể thành chữ “cue” trong tiếng Anh). Người Việt ở quê nhà gọi người chơi bi-da là “cơ thủ”!

Người chơi bi-da thường chuộng (cây) cơ (pool cue) có chiều dài thích hợp với tầm tay mình, không nặng và không nhẹ quá, không bị cong, đầu ngọn cơ (tip) có mái vòm (dome) tròn trịa. Hình bên dưới sẽ giúp bạn biết các thuật ngữ trong cây cơ. Giá mua 1 cây cơ giao động từ $20 đến vài ngàn dollars. Mời bạn xem Process of Making $1,000 Billiard Cue in Korea để biết công trình làm cây cơ gồm có những giai đoạn nào, và tại sao giá thành của 1 cây cơ có thể khá cao.

Cơ 1 mảnh

Cơ 2 mảnh

Cục phấn

Một phụ kiện không thể thiếu khi chơi bi-da là cục phấn (cue tip chalk) dùng để giúp cây cơ không bị trợt, khi chạm vào banh. Phấn bi-da (bây giờ) thường có màu xanh hợp với màu nỉ xanh trên bàn bi-da.

Trò chơi bi-da thông dụng có thể được xếp thành 2 nhóm: bàn bi-da có lỗ và bàn không có lỗ. Mời bạn đọc các tài liệu dưới đây để biết thêm về các trò chơi bi-da:

·        Bi-da 3 băng ,

·        Billiard vs Snooker vs Carom ,

·        What Is the Difference Between Billiards, Pool, and Snooker?

·        3-Cushion Billiard Rules for Beginners,

·        How to play Carom Billiards & 3 Cushions?!

Mời bạn xem 1 màn bi-da 3 băng khá hấp dẫn [Sharm El Sheikh World Cup 3-Cushion 2021] Final - Semih SAYGINER (TUR) vs Dick JASPERS (NED).

Các trò chơi bi-da được phân loại như trong bảng liệt kê ở phía dưới. Muốn biết chi tiết cho từng trò chơi, mời bạn bấm vào tên trong cột “Tên trò chơi”.

Chơi bi-da không khó, nhưng nếu muốn chơi thật giỏi, bạn cần học hỏi và tập luyện rất nhiều. Như 1 thí dụ, bạn có thể học chơi bi-da từ các video clips sau đây:

·        How to Shoot Straight - The Magic Feeling of an Effortless Pool Shot,

·        How To Aim In Pool And Billiards … The Aiming System Of The Pros,

·        How to Power Draw the Cue Ball with NO MISCUES,

·        Spot on the wall kicking system,

·        The Spot's Not on the Wall,

·        Draw Shot Control … How To Be Accurate And Consistent Using Backspin,

·        Pool Lesson: Easiest One Rail Kicking System,

·        Pool Lesson: The First Banking System I Learned,

·        Pool Lesson: Plus 2-Rail Kicking System,

·        Pool Lesson | Great 3 Rail Diamond Kicking System Explained,

·        World's Best Pool Kicking System,

·        The greatest 2 rails kicking system ever?

·        TOP 3 MOST HELPFUL One Rail KICKING Systems

·        Spin Must Know Basics and Terms,

·        How to Make the "Impossible" Cut Shot,

·        How to Play Pool Better, v.v.

Có người cho rằng chuyển động của banh bi-da bị giới hạn trong mặt phẳng của bàn bi-da, nên gọi chuyển động này là chuyển động 2D. Kết luận này không hẳn đúng 100% vì người chơi bi-da có thể làm bi-da nhảy khỏi bàn, rồi “hạ cánh” xuống, tiếp tục “chạy/lăn” một cách ngoạn mục, đúng theo ý của người chơi. Từ gần 200 năm qua, nhiều nhà vật lý học từng nguyên cứu chuyển động của banh bi da, hoặc bằng lý thuyết, hoặc bằng thí nghiệm. Phần lý thuyết không thật cao siêu, nhưng các phương trình toán học đủ khó, để người ta phải nhờ computer tìm lời giải đáp (numerical solution). Mặt khác, các thông số như hệ số ma xát giữa banh và bàn bi-da (friction coefficient), hệ số sức phản hổi (coefficient of restitution) sau khi banh chạm vào 1 quả banh khác, hoặc banh chạm vào băng, đều cần phải đo cho từng bàn và từng banh bi-da, 1 chuyện khá mất nhiều thời giờ và công sức! Dầu sao đi nữa, các bài nghiên cứu như vậy cũng giúp chúng ta hiểu thêm về vật lý của banh bi-da.

Có bài phân tích dễ hiểu hơn, không cần phải dùng computer để tìm đáp số, và rất thú vị; thí dụ như tìm điểm “G” (sweet spot) trên banh bi-da. Đây là 1 điểm đặc biệt trên banh bi-da, mà khi cây cơ đánh vào đó, banh sẽ lăn tròn (pure rolling) và không trượt trên mặt bàn (no sliding).
Có người dùng high-speed camera với tốc độ 19,783 fps (frames per second)  (DRAW SHOT Effects Myth Buster … a Slow Motion Video Study) để phân tích cách dùng cây cơ, hoặc với tốc độ 24,046 fps (Cue Tip Contact Myth-Busting Truths in Super Slow Motion) để phân tích giai đoạn cây cơ chạm vào banh. Quả là những việc mà mắt trần không thể nhìn thấy được!

Nếu bạn từng là người chơi bi-da, chắc hẳn bạn sẽ thán phục các màn đánh bi-da thần kỳ dưới đây

·        1 IN A BILLION Snooker Moments!

·        TOP 32 Shots IN History!

·        Greatest Shot in Pool History Complete,

·        Top 25 BEST POOL SHOTS of All Time,

·        Ronnie O'Sullivan TOP 21 Genius Moments - Part 2,

·        EFREN BATA REYES (Best Shots from 1988-2019),

·        Efren "BATA" Reyes - THE MASTER OF CREATIVITY,

·        EFREN REYES SHOOTING WITH STYLE,

·        POOL SHOTS ONLY EFREN REYES CAN EXECUTE,

·        January 2008: “The Shot”     1995: FINALS - Efren REYES vs. Earl STRICKLAND - The SANDS REGENCY OPEN XXI (feat. Efren's "Z-Shot"),

·        Efren "Bata" Reyes Super Shots Compilation!!! 8 Ball, 9 Ball Pool,

·        Billiards Trick Shots Roberto Rojas Miguel Torres Semih Saygıner, v.v.

Trong danh sách phía trên, Efren Reyes thường được nhắc đến. Ông là người xứ Philippines, nổi danh từ rất lâu. Người ta gọi ông là “magician” và người Việt gọi ông là người “phù thuỷ”! Vì vậy, không ai ngạc nhiên khi thấy người ta vinh danh ông trong Billiard Congress of America Hall of Fame.

Nếu bạn cảm thấy thích chơi bi-da nhưng không đủ tiền để sắm riêng cho mình 1 bàn bi-da, bạn có thể mướn bàn bi-da ở các Câu lạc bộ bi-da, trả tiền theo giờ mướn. Nếu bạn có ý định mua bàn bi-da, mời bạn tham khảo The Ultimate Pool Table Buyers Guide; và nếu bạn muốn kinh doanh 1 quán bi-da, mời bạn xem những lời hướng dẫn chi tiết trong Cẩm nang mở quán bi-da. Bằng cách nào đi nữa, bạn cũng cần thêm 1 người khác để tranh tài với bạn.

Vào thời điểm hiện tại, người ta đã tạo ra dynamics software để mô phỏng (simulate) trò chơi bi-da, ghép thêm âm thanh (khi banh chạm vào nhau) và dùng 3-D graphics minh họa, để giúp trò chơi bi-da trên màn hình hấp dẫn thêm. Bạn có thể chơi bi-da online trên máy tính, iPhone, iPad; thậm chí có thể chọn app có AI (Artificial Intelligence) để giúp bạn chơi chính xác hơn. Mời bạn chơi thử

·        8 Ball Billiards Classic,

·        Billiards Pool 8,

·        Pocket 8 ball pool vs computer,

·        British Pool Multiplayer,

·        Pool Billiards Pro.

Bạn cũng có thể chơi bi-da trong “thế giới thật”, và dùng iPhone camera + AI để giúp bạn chơi bi-da hoàn hảo hơn. Bạn cũng có thể dùng computer vision để phân tích đường đi của banh trước khi bạn “thụt” banh. Nếu bạn thích thú muốn tìm hiểu thêm về việc này, mời bạn xem Intelligent Carom Billiards Assistive System for automatic solution path generation and actual path prediction with principal component analysis-based ball motion detection để biết thêm chi tiết. Dưới đây là hình setup các dụng cụ cần thiết chung quanh bàn bi-da, thí dụ như Camera, Beam Projector, Control PC, Guidance monitor; và 1 thí dụ cho 2 cách thụt bi-da trong trò chơi bi-da 3-băng.

Nhờ vào sự hỗ trợ của AI, có lẽ bạn sẽ thắng đối thủ trên bàn bi-da 1 cách dễ dàng. Nhưng có lẽ bạn sẽ không thật sự hài lòng, vì người thắng cuộc là AI – chứ không phải là bạn! Việc này tương tự như việc người đánh cờ được computer trợ giúp - họ chỉ là "con cờ" do computer điều khiển. Xưa nay, các môn chơi thể thao giải trí chỉ hào hứng, khi đó là cuộc tranh tài giữa 2 người chơi (hay 2 đội) thật sự!

Cuối cùng, mời bạn xem các màn chơi bi-da “thần kỳ” mà không cần máy trợ giúp.