Chiếc trâm cài kim cương trong hình bên trái được trưng bày trong Hội Chợ TEFAF Maastricht (The European Fine Art Fair - tổ chức tại thành phố Maastricht, Hà Lan) vào tháng 3 năm 2013. Trâm này do Graff Diamonds thiết kế, trị giá 100 triệu USD, được xem là chiếc trâm đắt giá nhất thế giới. Ngay giữa thân của con công là viên kim cương 20.02 carat làm từ Fancy Deep Blue Diamond; nếu muốn, chủ nhân có thể tách viên kim cương này để gắn vào 1 vật trang sức khác. Phần còn lại của chiếc trâm còn có 1,305 viên kim cương lớn nhỏ, tạo nên đầu, mình và lông chim. Ngoài giá trị của các viên kim cương hiếm quý, giá chiếc trâm này cao 1 phần là nhờ vào danh tiếng của thương hiệu Graff Diamonds, và 1 phần nhờ vào sự khéo léo, tinh tế của người thợ kim hoàn. Nếu có nhiều tiền, bạn có muốn mua chiếc trâm này không? để trưng bày? để đầu tư? hay để người khác trầm trồ trong các bữa tiệc? Nếu có ít tiền hơn, bạn có muốn mua “hàng nhái” của chiếc trâm này không? Nếu có, mua xong, bạn sẽ làm gì với chiếc trâm “nhái” này? Những câu hỏi giả thiết như vậy, thoạt nghe tưởng chừng như đơn giản; nhưng thật sự hàm chứa nhiều điều phức tạp. Muốn biết tại sao, mời bạn đọc tiếp.
Từ thời cổ đại, con người đã biết dùng vỏ sò, xương, đá làm vật trang sức; có thể lúc bấy giờ vật trang sức chỉ là 1 thứ bùa để nhờ thần linh bảo vệ. Đến khi người ta khám phá ra “mỏ” vàng khoảng 3000 năm trước Công nguyên, và nhận thức được tính chất hiếm quý của vàng (kim - 金), người ta bắt đầu dùng vàng làm đồ trang sức. Từ đó, đồ trang sức bằng vàng được xem như là biểu tượng của sự giàu có. Tương tự như vậy, khi người ta khám phá sự hiếm quý của 1 vài loại đá, người ta bắt đầu dùng “đá quý” làm đồ trang sức. Một tên khác, mỹ miều hơn, của “đá quý” là “ngọc”, hay “hoàn - 環”. Đồ trang sức không những phải được làm từ vật hiếm quý, mà còn phải có vẽ đẹp mỹ thuật nữa, nên người ta cất công thiết kế đồ trang sức thành 1 tác phẩm nghệ thuật, như trong nghĩa đen của câu ca dao “Ngọc kia chẳng dũa chẳng mài, Cũng thành vô dụng cũng hoài ngọc đi”. Từ đó có sự xuất hiện của “nghệ nhân kim hoàn” – chuyên viên làm đồ vàng ngọc.
 |
| Lễ giỗ Tổ nghề thợ bạc tại Lệ Châu Hội Quán (Q. 5, Sài Gòn) |
Tương truyền ông tổ nghề kim hoàn ở Việt Nam là ông Cao Đình Độ (1774- 1810), người làng Cẩm Tú, huyện Cẩm Thủy, tỉnh Thanh Hóa. Năm 1783, ông Cao Đình Độ đưa vợ con vào làng Kế Môn, huyện Phong Điền, Thuận Hóa lập nghiệp và truyền nghề cho con (Cao Đình Hương). Từ đó, Làng Kế Môn trở thành làng nghề Kim Hoàn. Hai cha con ông được vua Gia Long trọng dụng, phong chức quan và đảm trách việc thiết kế, bảo tồn các vật kim hoàn trong cung. Sau 1 thời gian, 2 cha con ông từ quan, lập trường đào tạo nhân viên kim hoàn, với hoài bảo lan truyền và phát triển nghề kim hoàn. Một trong những người học trò xuất sắc của 2 ông là ông Trần Điền, người đã ra Thăng Long mở lò, thu nhận đệ tử. Sau này nghề kim hoàn lan truyền đến miền Nam Việt Nam. Bây giờ các cơ sở kim hoàn trong cả nước, chọn ngày 7 tháng 2 âm lịch (ngày ông Cao Đình Độ từ trần), làm lễ giỗ tổ, tưng bừng, long trọng.
Trước khi tìm hiểu về nghề kim hoàn, chúng ta cần phân biệt 2 thuật ngữ, thường dùng trong ngành kim hoàn: “carat” và “karat”.
Carat là 1 đơn vị đo trọng khối (mass); 1 carat = 200 mg. Thí dụ: 1 viên kim cương 20 carat cân nặng 20 x 200 mg = 4 g. Bên phải là hình 1 cái cân xưa cũ, dùng các quả cân tính bằng carat.
Karat dùng để đo độ tinh khiết của bạch kim (platinum), vàng và bạc. Thí dụ: 1 hợp kim vàng chứa 75% vàng ròng, sẽ được xem như hợp kim 750 Karat. Vàng ròng (còn gọi là vàng nguyên chất) có trị giá 1000 Karat. Ở Anh quốc, Hoa kỳ và Việt nam, người ta dùng hệ thống 24 Karat tương đương với 1000 Karat (1 Karat tương đương với 4.1666%). Karat thường được viết tắt thành K. Vàng 22 K có độ tinh khiết 916, vàng 18 K là vàng 750, vàng 14 K là vàng 583…
Vàng 9999 là
vàng có độ tinh khiết 99.99% = vàng 24 K, hay vàng ta, có trị giá cao nhất. Loại
vàng này khá mềm, khó chế biến thành đồ trang sức, nên thông thường người ta dùng
loại vàng này để làm quà biếu, hay mua để “làm của” (investment). Muốn vàng cứng
hơn, người ta phải pha thêm 1 số kim loại khác như đồng, bạc, palladium.
Muốn biết cách pha chế hợp kim vàng theo lối thủ công, mời bạn xem Luyện kim
(Phần 1 - Phần 5) và bạn sẽ biết tại sao vàng (tây) 18 K có “ánh” xanh, vàng,
hay đỏ.
 |
 |
 |
| nấu kim loại | đổ kim loại vào khuôn | máy đúc VC480V |
 |
| PT950 = Platinum 950; 750 = vàng 18K |
Có nhiều cách để thử vàng; thí dụ như thử vàng ta, vàng tây, 9 cách thử vàng trắng đơn giản … Vàng trắng (white gold) không phải là bạch kim (platinum) mà là 1 hợp kim của vàng (từ 58.3% đến 75%) và 1 vài kim loại quý khác như Paladi, Kiken, Platin. Một vài ký hiệu thông dụng dành cho vàng bạc:
GP (Gold
Plate), GB (Gold Bond), GF (Gold Filled), HGE (Heavy Gold Electroplate), RGP
(Rolled Gold Plate), “Sterling” = “Fine Sterling” = “925” = bạc.
Trên “mặt sau” của các đồ trang sức đáng giá, người ta thường kín đáo “đóng dấu” các ký hiệu đặc biệt (hallmarks) để giúp người tiêu dùng biết thêm giá trị của đồ trang sức. Ở Anh quốc, đạo luật the Hallmarking Act 1973 bắt buộc các loại đồ trang sức dưới dạng vàng, bạc, bạch kim và palladium bán tại Anh quốc phải có hallmarks (nhưng ít ai biết thật hay giả!). Dưới đây là 1 vài hallmarks tiêu biểu:
Đôi khi, hallmark chỉ đơn giản là con số dùng để chỉ số lượng vàng, thí dụ như trong hình bên trái: 375 = vàng 9K. Người chuyên môn không công nhận các con số này là 1 hallmark mà chỉ coi đó là 1 unattested fineness mark.
Để biến 1 miếng
kim loại thành 1 sản phẩm kim hoàn có giá trị, người thợ kim hoàn phải làm nhiều
công đoạn kỹ thuật và mỹ thuật. Đây là 1 đề tài rộng lớn, không hợp với khuôn
khổ nhỏ bé của bài này. Nếu tò mò, mời bạn đọc
Tìm
Hiểu Quy Trình Chế Tác Mẫu Trang Sức,
Gia
Công Bề Mặt Trong Kim Hoàn (Phần 1 - Phần 6),
Các
Kỹ Thuật Nâng Cao Trong Gia Công Kim Hoàn (Phần 1 - Phần
5).
Nhiều người thán phục sự tinh xảo của người thợ kim hoàn, với các thiết kể nhỏ li ti. Riêng người viết lại thán phục cách thiết kế các loại bản lề và khóa trong đồ trang sức, làm theo lối thủ công - đặc biệt là loại khóa được dấu kín
 |  |
Vào thời điểm bây giờ (2024), người thợ kim hoàn có thể sử dụng những công nghệ tân tiến, thí dụ như dùng design software (Rhino- Matrix) để vẽ kiểu, dùng rendering software (Keyshot) để “gắn” hột vào mô hình 3D. Khi xong xuôi, người thợ kim hoàn sẽ có 1 mẫu hình 3D đúng kích thước, với đầy đủ hột đá quý “cẩn” như ý muốn. Nếu chưa hài lòng, người thợ kim hoàn có thể điều chỉnh mẫu thiết kế cho đến khi thật sự hài lòng. Sau đó, người ta dùng máy in 3D để tạo 1 mẫu bằng sáp, dựa theo design của người thợ kim hoàn. Dưới đây là 1 thí dụ cho mẫu in bằng sáp và sản phẩm sau khi được thiết kế.
 |
| Mẫu bằng sáp và sản phẩm sau khi được thiết kế |
Song song với
việc dùng máy tính và phần mềm để tạo ra mẫu trang sức, các quy trình trước đây
thường được làm theo lối thủ công, nay được thay thế bằng các kỹ thuật hiện đại.
Thí dụ như hàn kim loại dùng mỏ
đốt bằng gas được thay bằng máy hàn điện
(spot welder), hoặc máy
hàn laser.
|
|
|
Tương tự như
vậy, người ta dùng máy khắc
laser để khắc hoa văn, ký tự, mã số … lên đồ trang sức vừa
nhanh, vừa đẹp.
 |
| Máy Khắc Laser |
Vào thời buổi
bây giờ, các công nghệ trong nghề kim hoàn được làm bằng máy hiện đại để bảo đảm
chất lượng và thâu ngắn thời gian sản xuất; thí dụ như: máy đánh bóng
vàng bạc, máy xi vàng, hướng dẫn-mạ
vàng 24k iPhone (chỉ mạ
vỏ iPhone!). Trước khi mạ vàng, người ta có thể dùng máy CNC (Computer
Numerical Control) để khắc lên vỏ iPhone theo ý của khách hàng, mời bạn xem iPhone mạ vàng đẳng cấp.
Bạn có thể xem Mạ
Vàng Là Gì? Những Bí Mật Xi Vàng Được Hé Lộ để biết thêm
về những cách mạ vàng, và những thuật ngữ dùng trong việc mạ vàng.
Từ đầu bài đến
đây, chúng tôi sử dụng từ “đồ trang sức” mà không dùng từ “nữ trang”. Lý do là
vì phái nam cũng dùng “đồ trang sức”, thí dụ như nhẫn, đồng hồ, dây chuyền cổ, vòng
tay… Đồ trang sức phải được bảo quản đúng cách để giữ được vẻ đẹp dài lâu. Đồ
trang sức bằng vàng bạc “kị” hóa chất, nên có người từng khuyên
tuyệt đối không để tiếp xúc với các chất tẩy, cồn, acetone. Đồ
trang sức bằng đá quý “kị” dung dịch có chứa
muối, chất tẩy rửa, đặc biệt là chất tẩy rửa có chứa chlorine
– vì vậy khi đi bơi, không nên mang đồ trang sức bằng đá quý. Ngọc trai, mã não
“kị” nhiệt độ cao (như trực tiếp ở dưới ánh nắng mặt trời, trong thời gian dài)
vì chúng có thể đổi
màu! Ngoài ra, đồ trang sức cần được lau rửa để loại các
tạp chất bám vào đồ trang sức. Các hiệu kim hoàn thường có dịch vụ lau rửa đồ
trang sức cho khách hàng. Tuy nhiên bạn cũng có thể tự lau rửa đồ trang sức bằng
những cách
đơn giản như sau:
·
Trang sức bằng bạc: Ngâm đồ trang sức
bằng bạc vào 1 dung dịch gồm 450 ml nước ấm, 1 chút bột giặt Tide và 1 thanh nhôm,
khoảng 1 phút; sau đó dùng nước rửa sạch, rồi lau khô.
·
Trang sức bằng đá, ngọc trai: nhúng trang
sức vào trong dung dịch có chứa cồn hoặc rượu vodka; dùng bàn chải mềm để cọ rửa,
rồi rửa lại bằng nước và lau khô.
·
Trang sức pha lê: nhúng trang sức vào
trong dung dịch xà bông loãng, dùng một chiếc bàn chải mềm để cọ rửa nhẹ nhàng
nếu cần, sau đó lau khô.
·
Mã não, ngọc bích, đá lưu ly (lapis
lazuli), ngọc thạch: lau rửa thật nhẹ nhàng với miếng lau mềm mại để không làm trầy
xước.
Nhiều chuyên gia khuyên người tiêu dùng nên:
·
chỉ mang đồ trang sức khi cần (thí dụ
như trong những dịp để người khác chiêm ngưỡng)
·
cất đồ trang sức trong hộp, ở nơi an
toàn (không quá nóng / lạnh / ẩm ướt) sau khi sử dụng
·
cẩn thận để tránh làm trầy xước, móp
méo, gảy đồ trang sức (để tránh chi phí sửa chữa)
Đọc đến đây, chắc bạn đã biết giá trị của đồ trang sức. Có lẽ bạn cũng đoán biết “hàng nhái” (trông giống như thật, nhưng kém phẩm chất hơn) rẻ hơn hàng thật. Nếu còn nghi ngờ, mời bạn đọc Custom vs Mass-Produced Jewelry: The Differences Explained. Trên Internet, bạn có thể tìm được nhiều posts về cách làm hàng nhái; tiếc rằng Blogger không cho phép trích các bài như vậy trong bài này; mong bạn thông cảm.
Những viên đá
quý trong hình dưới đây đều là giả. Kim cương thật không có màu!
Người tiêu dùng
nhiều khi bị lừa với dấu ấn khắc phía trong của đồ trang sức, để tin hàng nhái
là hàng thật, và phải nhờ người chuyên môn kiểm định, thí dụ như Văn phòng thử
nghiệm (Assay Office).
Cuối cùng, chúng
ta trở lại vấn để tại sao người ta mua vàng, đá quý và đồ trang sức. Giữa việc
mua vàng hoặc đá quý để làm của, và đầu tư cổ phiếu (buying stocks), cái nào lợi
và an toàn hơn? ChatGPT phân tích các điểm lợi hại của 2 cách đầu tư này, và đưa
đến kết luận như sau:
·
Mua cổ phiếu, nếu bạn có thể chấp nhận
mức lên xuống của cổ phiếu và bạn muốn làm giàu trong thời gian dài
·
Mua vàng / đá quý, nếu bạn muốn nắm
trong tay tài sản của bạn và bạn muốn thắng lạm phát
·
Đầu tư theo cả 2 thứ là cách mà nhiều
người chọn nhất
Câu hỏi kế tiếp
là mua đồ trang sức/đá quý để làm gì, nhất là khi trị giá của các vật này cao hơn
giá nguyên liệu, trước khi thành phẩm? Dĩ nhiên là để đồ trang sức làm tăng
vẻ đẹp (và giá trị?) của chủ nhân. Thông thường, người ta chiêm ngưỡng đồ trang
sức từ xa, nên “hàng nhái” trông cũng giống như hàng thật và mục đích làm tăng
vẻ đẹp của chủ nhân đã được đạt. Chỉ khi có người tò mò muốn biết chủ nhân dùng
hàng thật hay hàng nhái, mới soi mói, hạch hỏi chủ nhân để biết ngọn ngành. Đôi
khi người thẩm vấn chỉ muốn biết chi tiết, để cuối cùng kết luận “hột của mình
lớn hơn”, ngụ ý mình giàu hơn. Mặt khác, không ai dại gì mà gạ bán đồ giả cho các hiệu
kim hoàn!
