Câu chuyện mùa đại dịch

Vào tháng 3 năm 2020, cơn đại dịch Covid-19 lan rộng toàn cầu, kéo theo một nỗi sợ hải tưởng chừng như ngày tận thế đã gần kề. Thiên hạ hoảng loạn, ùn ùn, đổ xô tranh giành mua giấy vệ sinh, càng nhiều càng tốt, quét sạch các kệ hàng trong siêu thị đến nổi người chậm chân đành phải về tay không. Một tờ báo ở Úc in thêm 8 trang không có chữ, biếu không cho thân chủ - đề phòng trường hợp độc giả không thể mua được giấy vệ sinh! Tại sao người ta cần trữ nhiều giấy vệ sinh như vậy? Một lý giải có vẻ hợp lý cho rằng con người thường lo sợ quá mức để bảo vệ sự an toàn cho mình đến mức tối đa có thể. Trong khi chính quyền khuyên người dân nên dự trữ thực phẩm, nhu yếu phẩm (bao gồm giấy vệ sinh) để đủ dùng trong vòng 2 tuần lễ, thì người ta lại nghĩ trước sau gì mình cũng cần mua giấy vệ sinh, mình nên mua càng nhiều càng tốt (lỡ mai sau không còn để mua, hoặc giá cả sẽ tăng vọt quá mức) và người khác chắc phải có lý do nên đã mua nhiều hơn mình. Tin đồn loan nhanh qua mạng truyền thông nên cơn “sốt mua giấy vệ sinh” chậm giảm nhiệt. Thật ra, người ta có cần giấy vệ sinh hay không?

Ngược dòng thời gian, người xưa không dùng giấy vệ sinh cho đến khi con người chế tạo và sản xuất được giấy (một điều hiển nhiên, phải vậy không?). Ngay cả sau khi người ta sản xuất được giấy, không phải ai cũng có đủ điều kiện để mua giấy vệ sinh (hoặc vì không đủ tiền, hoặc vì sống ở nông thôn, vùng sâu vùng xa, không tiện ra thành thị). Họ phải dùng lá cây, cỏ để thay thế giấy vệ sinh. Có lẽ nếu con người không sống chung với nhau (như người tiền sử) thì có lẽ con người đã không cần phải làm vệ sinh cho chính mình sau khi bài tiết và đã không cần phải lo vệc xử lý các chất bài tiết (như loài cầm thú). Vì vậy có lẽ bài viết này nên bắt đầu bằng câu chuyện của nhà vệ sinh.  

Ngày xửa ngày xưa, con người chỉ cần tìm một chỗ hơi xa chỗ mình ở, để bài tiết với lý do đơn giản là vì không muốn làm ô uế chỗ mình ở. Khi con người sống chung với nhau nhiều hơn, người ta cảm thấy hổ thẹn với người chung quanh khi làm “việc ấy” nên họ chọn bụi cây, hoặc chỗ nào kín đáo, để tháo bầu tâm sự. Cách chọn lựa như vậy thật sự rất đơn giản, nhưng có nhiều chỗ không hoàn hảo: xa “hiện trường” trong trường hợp khẩn cấp (và chưa chắc có thể tìm được chỗ kín đáo), mất thời giờ di chuyển đến chỗ đó, khó đến lúc ban đêm (vì thiếu ánh sáng, gai góc …) hay lúc trời mưa bão, nhất là không thể xử lý “phế liệu” sau khi làm việc ấy. Theo đà tiến bộ của văn minh, con người xây nhà vệ sinh (hay còn gọi là nhà xí) xa cách chỗ ở thường ngày để tránh mùi ô uế.

Tương truyền ngày xưa thời triều đại Hán có 1 vị vua bị ám sát ngay trong nhà xí nên từ đó về sau, vua, hoàng hậu và cung nữ tiểu tiện vào chậu sành (riêng chậu của vua được thếp vàng!). Hằng ngày ngự y phải phân tích phân của vua để theo dõi tình trạng sức khỏe của vua. Phong tục này lan truyền sang nước ta, nên các vị vua nước Việt cũng sao rập bản chánh. Những người giàu có (nhưng lười biếng) ở nước ta khi xưa cũng làm tương tự như vậy; gia đinh (hay còn gọi là người hầu) mỗi ngày phải đổ đi chất thải và chùi sạch chậu trước khi chủ nhà tiếp tục phóng uế. Nhiều người thường dân không giàu có cũng làm tương tự để không phải đi nhà xí lúc ban đêm; vào sáng hôm sau, chủ nhà thường phải tự làm vệ sinh cho các chậu vệ sinh (còn gọi là bô - đọc trại theo tiếng Pháp “pot”, tiếng Anh là chamber pot).

Việc xây nhà vệ sinh tưởng dễ, nhưng không hề dễ! Trước hết, cần có chỗ để cho người ngồi đại tiện, phải có chỗ để chứa hoặc xử lý phân, có phương tiện giúp người sử dụng làm vệ sinh hậu môn, có vách ngăn/che để tránh người khác dòm ngó, có mái che để tránh mưa nắng, có cách để khử mùi hôi và sau cùng là cách tránh chỗ chứa phân bị quá tải hoặc trường hợp nghẹt cầu. Nếu không tin việc xây nhà xí là chuyện không dễ, hãy xem hình ảnh của các nhà xí ở bên dưới để thấy những nhà xí này thiếu tiêu chuẩn nào. 

cầu xí tập thể ở Ý ngày xưa	cầu xí tập thể ở Ấn độ	cầu tõm ở Việt Nam

Nhà xí chuồng heo thời Hán

Thùng đựng phân

Việc xử lý phân người thay đổi theo thời gian. Vào thời Hán ở Trung quốc, nhà xí được xây bên cạnh chuồng heo, phân người được lùa xuống chuồng để nuôi heo. Ở Việt Nam có  cầu tõm (hay cầu “3 cẳng”) và phân người được dùng để nuôi cá (thông dụng nhất là cá tra). Ở Sài Gòn cho đến giữa thế kỷ XX hãy còn có cầu “thùng” và mỗi sáng sớm có người đi gom phân trong cầu, đem về làm phân bón. 

Sau này vì đất đai trong đô thị có hạn, người ta phải dùng cầu hầm; thỉnh thoảng người ta phải mướn người “hút hầm cầu” để giải toả lượng phân trong cầu. Ở những nơi mà không gian không bị hạn chế, người ta có thể xây nhà xí theo đúng tiêu chuẩn nêu trên như trong hình minh họa bên dưới. Ở các đô thị trong các nước tân tiến, phân và nước tiểu được pha với nước thành “nước đen” (blackwater) trước khi đưa xuống cống, và theo ống cống đi đến các nhà máy xử lý (sewage treatment plant) để phân loại, thanh lọc trước khi đổ ra sông, hồ.

Xe hút hầm cầu

VIP: Ventilated Improved Pit latrine
UDDT: Urine Diversion Dry Toilet
ABR: Anaerobic Baffled Reactors

Vào thuở xa xưa, con người thường ngồi chồm hổm (squatting) khi đi đại tiện. Gần đây hơn, người Tây phương áp dụng phương cách ngồi (sitting) trên bồn cầu để tạo thoải mái cho người đang làm việc ấy. Đố bạn biết cách nào tốt hơn và tại sao; và đố bạn tại sao con người lại không đứng để đại tiện (mẹo: nếu thử, bạn sẽ biết ngay!).  Ở phương Đông, như ở Thái Lan, Trung quốc, Nhật bản và ngay cả Việt nam vẫn còn nhiều người theo đạo “ngồi chồm hổm” nên khiến nhiều du khách đến các xứ sở này phải ngỡ ngàng, không biết phải làm sao cho đúng cách. Hiện giờ có 2 loại bàn cầu thích ứng cho 2 cách ngồi để đại tiện, với lời khuyến cáo người sử dụng nên dùng đúng cách. Nhưng cũng có thêm 1 loại thứ ba, ít thông dụng hơn, để người sử dụng có thể dùng tuỳ nghi. 

Có lẽ ít ai biết có 1 loại bàn cầu đặc biệt thiết kế 13^o nghiêng về phía trước, với mục đích gây khó chịu cho người sử dụng nếu ngồi trên đó quá 5 phút!

Muốn nghe lời khuyên về cách ngồi khi đại tiện, mời xem video dưới đây

Song song với việc phát triển đô thị là việc thiết kế nhà vệ sinh công cộng cho người lỡ đường, cho những nơi đông người, thí dụ như công trường xây cất, trung tâm thương mại, trung tâm giải trí, bến xe, bến cảng... Ở Việt Nam, tìm nhà vệ sinh công cộng là một chuyện nan giải, đừng nói chi đến các nhà vệ sinh hạp vệ sinh. Ở các nước khác, có nơi có nhà vệ sinh công cộng miễn phí (như ở Bắc Mỹ), có nơi người khách phải trả tiền trước khi sử dụng (như ở Âu châu). 

nhà vệ sinh công cộng ở công viên	nhà vệ sinh công cộng ở Pháp	nhà vệ sinh công cộng ở Bắc Mỹ	nhà vệ sinh công cộng ở Nhật

Bạn có để ý là các nhà vệ sinh công cộng ở Bắc Mỹ có cửa và vách cao khỏi mặt đất hay không. Chắc là họ có lý do.

Năm 1775, Alexander Cumming, một người thợ máy gốc Scotland, sáng chế “con mèo” (S-trap siphon) để ngăn chận mùi hôi trong ống cống, không cho thoát lên khỏi bồn cầu (có chứa nước). Tuy đơn sơ, nhưng phát minh này thật vĩ đại vì nhờ nó mà người ta có thể mang nhà xí vào trong nhà vì không còn sợ mùi ô uế trong nhà nữa. Thậm chí trong những ngôi nhà thiết kế trong những năm gần đây, người ta còn đặt phòng vệ sinh cá nhân nối liền với phòng ngủ, vừa tiện lợi, vừa an toàn.

Trở lại chuyện giấy vệ sinh, thì đến hiện giờ trên thế giới vẫn còn nhiều người không dùng giấy vệ sinh, mà dùng nước để rửa hậu môn sau khi đại tiện. Ở Việt Nam trong nhiều nhà vệ sinh ở vùng nông thôn có sẵn 1 thùng đựng nước, để “dội cầu” và để rửa ráy sau khi đại tiện. Nhiều người (ở Ấn độ và trong các nước theo Hồi giáo) tin rằng rửa bằng nước hợp với tự nhiên (như đã sử dụng từ hằng ngàn năm trước) và sạch hơn cách dùng giấy vệ sinh. Họ dùng 1 quy định bất di bất dịch: dùng tay mặt để chạm đến các nơi trên thân thể từ rún trở lên, tay trái cho phần còn lại. Nhiều người lại nghĩ rằng trước sau gì họ cũng phải rửa tay sau khi đại tiện; vậy thì tại sao lại phải phí tiền mua giấy vệ sinh? Dùng giấy vệ sinh để khỏi phải chạm vào những thứ ô uế ư? Các thứ ô uế đó đã nằm sẵn trong người bạn, trước khi bài tiết ra ngoài!

Giấy vệ sinh có 1 lịch sử rất dài, bắt nguồn từ khi người Tàu chế tạo ra giấy, khoảng thế kỷ thứ 2 trước Công Nguyên. Đến năm 589 sau Công Nguyên, vị quan nhà Tuỳ Nhan Chi Thôi, thố lộ việc người Tàu dùng giấy vệ sinh. Đến năm 1391, giấy vệ sinh chính thức ra đời khi người Tàu làm giấy vệ sinh dành cho vua và hoàng tộc sử dụng. Năm 1857 Joseph Gayetty, một thương gia ở Nữu Ước, tung ra loại giấy vệ sinh đầu tiên bán ở thị trường Mỹ với lời quảng cáo “giúp chống bệnh trĩ”, nhưng ông không thành công vì người dân không muốn bỏ tiền ra mua. Năm 1890, hai anh em Clarence & E. Irvin Scott đề nghị ý kiến làm giấy vệ sinh theo kiểu giấy cuộn tròn (roll). Qua năm sau, ngày 22 tháng 12, 1891, Seth Wheeler được cấp bằng sáng chế “perforated toilet paper roll” để người sử dụng có thể dễ dàng tách rời thành từng mảnh. Một công dụng đáng kể của giấy vệ sinh đúng cách là nó phải được dễ dàng thông qua ống cống, và dễ tiêu huỷ để tránh nạn kẹt bồn cầu. Vào thời buổi bây giờ, người ta thường chuộng giấy vệ sinh mềm nhưng dai, không dễ rách, thấm nước dễ dàng nhưng không thấm đến tay của người sử dụng (nên đôi khi giấy vệ sinh phải cần có 2 lớp để bảo đảm an toàn). Vì giấy vệ sinh vừa rẻ, lại vừa bền nên đôi khi người ta còn sử dụng làm giấy chùi tay trên các bàn cơm trong gia đình, ngay cả trong các quán cơm bình dân (ở Việt Nam). Ở nhiều nơi (như Trung quốc), nhà vệ sinh công cộng thường thiếu giấy vệ sinh vì có nhiều khách “mượn tạm làm của riêng” và người bảo quản không thể liên tục kiểm soát và cung cấp giấy vệ sinh kịp thời (vì vậy mà khách du lịch thường được nhắc nhở nên đem theo giấy vệ sinh, để tránh trường hợp “khi cần lại không có”). Ở các khách sạn, người ta thường để dư 1 cuộn giấy vệ sinh (trong phòng vệ sinh) để bảo đảm khách không thiếu giấy vệ sinh (mặc dầu khách có thể liên lạc với phòng lễ tân để nhờ cung cấp khi cần).

Nhiều người Tây phương, nhất là ở Bắc Mỹ, đã quen sử dụng giấy vệ sinh và sợ cảnh chạm tay vào phân (của chính mình) nên nhiều người đã quá hoảng sợ, ùn ùn mua trữ giấy vệ sinh trong mùa đại dịch Covid-19 năm 2020. Như đã nói ở trên, không phải ai cũng cần giấy vệ sinh và nhiều người nghĩ rằng dùng nước để vệ sinh tốt hơn cho cơ thể vì có thể tránh việc ma sát giữa giấy và da thịt. Đã từ lâu, người Nhật và bây giờ người Âu châu, thích dùng bidet để rửa bộ phận sinh dục (sau khi tiểu tiện) và hậu môn (sau khi đại tiện). Có loại bidet rời, không ráp chung với bồn cầu. Có loại combo, ghép chung với bồn cầu. Có loại chỉ có thêm 1 vòi nước, ghép chung với bồn cầu (như nhiều người đã vội vàng thiết kế trong mùa đại dịch để thay cho giấy vệ sinh, vừa dễ lại vừa rẻ). 

Bidet loại rời	Bidet loại combo	Vòi nước gắn thêm

Vào thời buổi này, người Nhật đã sản xuất loại bidet theo dạng combo (washlet) với đầy đủ tiện nghi (với chức năng khử mùi hôi, tự động điều chỉnh vòi nước và độ ấm của nước, điều chỉnh thời gian xịt nước và thời gian hoạt động của máy xấy khô sau khi vòi nước tắt,  …).

Bạn muốn biết vì sao người Mỹ không dùng bidet hay không? Mời bạn xem

Quả thật chuyện nhà vệ sinh và cách giữ vệ sinh đã tiến bộ rất nhiều; bạn có tin rằng người ta đã đưa “thông minh nhân tạo” (artificial intelligence) vào việc thiết kế bidet hay không? Thật buồn cười khi có người đã lên mạng đặt câu hỏi ngây ngô: nếu dùng giấy vệ sinh, có cần phải dùng nước để rửa hậu môn cho sạch hay không? Nghe hỏi như vậy thì mình đã biết người đó đã làm gì khi tắm. Vậy cũng hỏi!