Những ai chấp nhận thuyết Ông Adam và bà Eva là tiền thân của loài
người trên trái đất, có từng thắc mắc hai ông bà đã dùng ngôn ngữ nào để “nói
chuyện” với nhau hay không? Có lẽ hai ông bà đã may mắn có được hình hài toàn vẹn,
không như nhiều người sau này, đã chịu thống khổ với những khuyết tật từ lúc bẩm
sinh, hay từ một tai nạn trong đời. Chuyện ông Adam và bà Eva là chuyện quá xưa,
xưa đến nổi lịch sử văn minh của loài người không đủ sức truy cứu. Thôi, đừng
thắc mắc chi cho bận lòng, khi biết rằng mình sẽ không có câu trả lời chính đáng.
Theo đà tiến hóa của nhân loại, con người từ từ di chuyển đến nơi nào có
đất, tụ họp, sống chung từng đoàn và phát minh thổ ngữ để làm phương tiện truyền
thông cho nhau. “Ông trời” không chịu làm tròn nhiệm vụ quản lý nên người nào
người nấy cứ phát triển ngôn ngữ riêng cho mình. Hậu quả là bây giờ trên thế giới
có hằng trăm ngôn ngữ khác nhau và việc này đã gây nhiều khó khăn trong việc dịch
thuật từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ kia, ngay cả với sự hỗ trợ của điện toán
trong thời buổi bây giờ (năm 2020). Các nhà ngôn ngữ học đã sưu tầm, nghiên cứu,
phân loại (theo lối chữ viết) hơn 590 loại
ngôn ngữ từ thời cổ đại cho đến bây giờ. Ai
tò mò muốn biết thêm các loại chữ trong các ngôn ngữ được thể hiện như thế nào,
có thể tham khảo List of
writing systems và Types of
writing system.
Tiếc rằng người khiếm thị hay khiếm thính
không thể hưởng được lợi ích của ngôn ngữ hay chữ viết dành cho người lành lặn.
Từ nhiều trăm năm qua, con người đã cố gắng giúp đỡ người khiếm thính và khiếm thị
bằng cách thiết kế, cải thiện ký hiệu ngôn ngữ cho người khiếm thính và chữ nổi
cho người khiếm thị. Khi đi sâu hơn vào lãnh vực của hai loại ký hiệu đặc biệt
này, bạn sẽ khám phá nhiều điều thú vị, thí dụ: mỗi ngôn ngữ đều có ký hiệu riêng!
Vào thời buổi hiện tại (năm 2020), các loại ký hiệu này vẫn còn được tiếp tục phát
triển và cải thiện; bạn có thể vào mạng Internet để tham khảo và theo dõi (thậm
chí Internet còn có từ điển trực tuyến!).
Có những dấu hiệu bằng tay (sign language)
mà người lành lặn cũng như người khiếm thính đều có thể dùng, gần như ở khắp nơi
trên thế giới mà người dùng không cần biết ngôn ngữ của người đối diện. Thí dụ
như gật đầu (có nghĩa là “phải”, “đúng”, “yes” …), lắc đầu (có nghĩa là “không”,
“sai”, “no” …), tự chỉ tay vào người (có nghĩa là “tôi”, “I” …) và các động từ
“tu quơ” khác. Có thể là ký hiệu cho người khiếm thính bắt nguồn từ những cách
phô diễn bằng tay như vậy. Nếu quả là như vậy, thì muốn diễn tả “xe hơi” bạn phải
làm như thế nào? Bạn có thể vào Từ
điển ngôn ngữ ký hiệu
để được chỉ dẫn như sau:
|
Hai bàn tay nắm lại rồi đặt nằm ngửa, đối xứng nhau trước ngực. Sau đó, tay phải đưa lên đồng thời tay trái đưa xuống và ngược lại. Làm 2 lần. |
hoặc xem xe hơi trong YouTube để xem thêm
phần minh hoạ. Nếu bạn vào BSL Sign
Language Dictionary tìm “car”, bạn
sẽ được hướng dẫn bằng 6 video clips (tương tự như nhau), thí dụ như
| Bạn có để ý cô giáo trong video clip này nhép miệng chữ “car” hay không? (nhưng không phát âm – vì người khiếm thính không thể nghe!). Sao hai ký hiệu này trong tiếng Việt và tiếng Anh lại giống nhau như vậy, ngộ hén? Khi tìm ký hiệu cho chữ “mẹ” trong tiếng Việt và chữ “mother” trong tiếng Anh, bạn sẽ khám phá 2 ký hiệu hoàn toàn khác nhau! |
|
Khổ rồi, mình phải học cả
2 loại ký hiệu nếu mình muốn giao thiệp với người Việt và với người (nói tiếng)
Anh. Nói thì dễ, nhưng ngôn ngữ ký hiệu (sign language) của người Việt hiện giờ
đang có 3 nhóm gắn liền với
3 nhóm người sinh sống ở Hà Nội, Hải Phòng và Sài Gòn. Còn tiếng Anh thì có American
Sign Language và British, Australian and New Zealand Sign Language. Nếu ở Việt
Nam và không có nhiều thời giờ, bạn có thể tạm học các ký hiệu căn bản qua các
video clips dưới đây (5 ký hiệu mỗi tập):
| Tập 1: Gia đình (phần 1) | Tập 2: Gia đình (phần 2) | Tập 3: Cảm xúc (phần 1) | Tập 4: Cảm xúc (phần 2) |
| Tập 5: Màu sắc (phần 1) | Tập 6: Màu sắc (phần 2) | Tập 7: Các loại quả | Tập 8: Rau củ quả |
| Tập 9: Mùi vị | Tập 10: Động vật nuôi | Tập 11: Gia súc gia cầm | Tập 12: Hình dạng |
và các ký hiệu căn bản cho số và mẫu tự trong tiếng Việt.
| 
|  |
Chuyển sang tiếng Anh, bạn sẽ mau nhận ngay những điểm tương và dị đồng
trong các dấu hiệu mẫu tự dành cho người Mỹ (ASL) và cho người tiếng Anh trong
khối Anh-Tân Tây Lan- Úc Đại Lợi (BSL).
Bạn cũng sẽ mau đoán ra ngay: nếu làm ký hiệu bằng cách “đánh vần” theo
từng chữ cái, thì tới Tết Congo mới xong; người ra dấu thì mỏi tay và người xem
lại “hoa cả mắt”! Bạn có biết chữ dài nhất có 189,819 mẫu tự và người đọc
phải mất hơn 3 tiếng rưỡi đồng hồ mới đọc xong
hay không? Có lẽ bạn đã khám phá rằng người
khiếm thính không diễn tả bằng chữ (word) mà bằng ý tưởng (concept) qua các động
tác bằng tay và các biểu hiện trên cơ thể (bao gồm cách diễn tả qua ánh mắt, nụ
cười …).
“Ngôn ngữ” (language) dành cho người khiếm thính có quy luật riêng, từ văn
phạm, cú pháp (syntax) đến âm vị học (phonology) và hình thái học (morphology).
“Âm vị học” không phải dạy cách phát âm như trong ngôn ngữ cho người bình thường,
mà dạy các động tác căn bản trong “ngôn ngữ” cho người khiếm thính. “Hình thái
học” dạy cách dùng động tác để diễn tả ý tưởng trong “ngôn ngữ” cho người khiếm
thính. Ngôn ngữ dành cho người khiếm thính có thể được xem là một ngôn ngữ riêng
biệt và người ta có thể “chuyển ngữ” sang một ngôn ngữ khác.
Vào thời buổi bây giờ (năm 2020), nếu bạn không muốn học ngôn ngữ cho
người khiếm thính (bằng tiếng Anh), bạn có thể tạm thời sử dụng các apps trực
tuyến. Thí dụ như bạn có thể dùng các apps sau đây để “chuyển ngữ” câu I am
learning American sign language:
American Sign Language Translator (tương tự như
Google Translate),
hoặc tạo ký hiệu cho “I am learning American sign language” bằng
Tuy nhiên, đây không phải là một phát minh mới nhất trong việc dùng găng
tay để chuyển thủ ngữ sang ngôn ngữ bằng lời, hay bằng chữ. Năm 1988, James
Kramer và Larry Leifer (Đại học Stanford, USA) trình làng talking glove, chiếc găng tay đầu tiên có thể giúp
người khiếm thính giao lưu với người khác (bằng tiếng Anh). Từ đó, nhiều người đã
bỏ công sức để cải thiện loại găng tay này. Nhưng, tất cả các nhu liệu
(software) chuyển ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác, hay chuyển ngôn ngữ thành ký
hiệu và ngược lại, đều vấp phải một chướng ngại chung – đó là chưa
thể hoàn thiện việc dịch thuật đến mức trơn tru và chính xác, mặc dầu người ta đang
cố gắng dùng những công nghệ hiện đại nhất như thông minh nhân tạo (artificial
intelligence), và neural networks & deep learning.
Vào ngày 27 tháng 7 năm 2022, tờ nhật báo The New York Times loan tin có những thay đổi mới trong việc dùng American Sign Language để theo kịp đà tiến hóa trong công nghệ thông tin. Thí dụ về dấu hiệu cho cuộc gọi điện thoại qua các thời đại dưới đây minh chứng cho 1 thay đổi gần đây.
Chuyển sang việc trao đổi ý tưởng của người khiếm thị, thì họ có thể dùng
chữ nổi, hay còn gọi là chữ Braille (do ông Louis Braille sáng tạo cho
các mẫu tự trong tiếng Pháp, vào năm 1824, ở tuổi 15, 12 năm sau 1 tai nạn làm
mù mắt ông). Dần dần hệ thống chữ nổi được sửa đổi để phù hợp với mẫu tự trong
các ngôn ngữ khác. Chữ Braille được du nhập vào Việt Nam và được Việt hóa từ
năm 1898.
Đến với chữ nổi, đột nhiên chúng ta được dẫn đến một thế giới rộng mở,
trong đó có nhiều điều mà phần đông chúng ta chưa hề biết. Về mặt ký hiệu, các
chữ và các dấu trong chữ nổi được tạo dạng trong một ô hình chữ nhật: cạnh bên
trái có tối đa 3 chấm (1, 2, 3 từ trên xuống dưới) và cạnh bên phải cũng có tối
đa 3 chấm (4, 5, 6 từ trên xuống dưới). Kể cả hai trường hợp đặc biệt (6 chấm
và không có chấm), bộ chữ Braille có tối đa 64 “chữ"
đủ để dùng cho 10 con số (0, 1, …9) và các chữ cái và dấu trong tiếng Việt. Muốn biết
thêm về ký hiệu của các chữ nổi trên thế giới, mời bạn xem World Braille Usage. Sau đây là bảng chữ nổi dùng cho chữ cái, số và các dấu trong tiếng Việt.
| 
|
Trong các bảng phía trên, bạn thấy chữ nổi “a, b, c …” trông giống như chữ nổi “1, 2, 3 …”, phải vậy
không? Muốn phân biệt số “1, 2, 3 …”, người ta phải “viết” kèm thêm “chữ” số,
trước chữ nổi “1, 2, 3 …”. Dùng các ký hiệu bên trên, bạn có thể đọc được hàng chữ nổi
dưới đây không?
Bạn
có thể kiểm chứng câu trả lời của bạn tại đây. Dễ quá phải không? Thật sự
thì không đơn giản như vậy. Bắt đầu từ năm 2004, chữ nổi trong tiếng Anh đã được
thống nhất hoá (unified) thành Unified
English Braille (UEB) và các quốc gia không nói tiếng Anh đã dựa vào đó để áp dụng cho
ngôn ngữ của mình (bao gồm cả Việt Nam). Bạn nào muốn biết thêm chi tiết có thể
tham khảo The
Rules of Unified English Braille,
Second Edition 2013. Ngoài các ký hiệu thông thường, chữ nổi còn có thêm ký hiệu cho âm nhạc,
ký hiệu cho toán học (Nemeth Code, do Tiến Sĩ Abraham Nemeth - mù bẩm
sinh - sáng chế năm 1952 và được dùng
trong UEB từ năm 1992),
Có hai cách để viết chữ nổi: Cách 1 (Grade 1, hay Elementary, hay Uncontracted)
viết mỗi chữ bằng một ký hiệu riêng biệt, Cách 2 (Grade 2, hay Contracted)
tương tự như lối viết tốc ký, dùng ít ký hiệu và có thể đọc mau hơn Cách 1. Thí
dụ như chữ understanding viết theo cách
1 và cách 2:
Cách 1
Cách 2
Nếu bạn muốn học cách viết và tạo chữ nổi, mời bạn ghé thăm Vietnamese Braille – Cấp độ 2 Cách đọc
và viết. Muốn viết chuẩn, bạn phải theo quy luật quốc gia về chữ nỗi Braille.
Ngày xưa, trong thời sơ khai, người ta viết chữ nổi bằng bảng và dùi (slate and stylus); viết theo
chiều từ phải sang trái. Vị trí các chấm
lõm được quy định ngược lại với vị trí chấm nổi: các chấm 1, 2, 3 ở cột dọc bên phải (theo thứ
tự từ trên xuống dưới) và các chấm 4, 5, 6 ở cột dọc bên trái (theo thứ tự từ
trên xuống dưới).
 |
|
Về sau, người ta phát minh máy đánh chữ nổi, bắt đầu với Hall Braillewriter năm 1892, và
gần đây hơn Lavender Braillewriter. Đơn giản hơn
(và “rẻ” hơn?) là Next-generation Perkins
Braillewiter.
 |
 |
 |
| Hall Braillewriter | Lavender Braillewriter | Next-generation Perkins Braillewiter |
Ngày nay, công nghệ điện toán hiện đại giúp người khiếm thị dùng “computer”
để viết và đọc chữ Braille. Người sử dụng có thể dùng bàn phiếm thông thường có
gắn thêm các ký tự chữ nổi (Braille Overlays for Computer
Keyboards) để gõ chữ thông thường, hay bàn phiếm đặc biệt dùng
cho chữ nổi (Braille keypad) để trực tiếp
gõ chữ nổi. Hai cách này gọi chung là Braille direct data entry.
| 
|
| Braille Overlays | Braille keypad |
Data chuyển từ keyboard hay keypad sang computer, sẽ được một software braille translator đổi sang ký
tự Braille (thông dụng nhất là Duxbury DBT: Braille Translation Software). Hiện giờ có nhiều
software chuyển ngữ như vậy (cho tiếng Anh), thậm chí còn có các ứng dụng trực
tuyến miễn phí, thí dụ như BrailleTranslator.org (dùng cho tiếng Mỹ, tiếng Anh, tiếng
Pháp, tiếng Đức, tiếng Tây Ban Nha, tiếng Czech) và người sử dụng có thể chọn lối
viết chữ nổi theo Cách 1 hay Cách 2. Dưới đây là 1 thí dụ cho việc chuyển ngữ từ
tiếng Mỹ sang chữ nổi Cách 2:
Bạn có thể hạ tải kết quả phía trên xuống computer dưới dạng hình (“result.brf.PNG”
và “mirror_result.brf.PNG” với nội dung như trong khung “With braille font”) và
ASCII text file (“result.brf” với nội dung như trong khung “No braille font”).
“brf” là chữ viết tắt của braille ready file.
Nếu computer được gắn với máy in chữ nổi (braille embosser) thì kết quả
của braille translator sẽ được in trên giấy theo kiểu chữ nổi. Nếu computer được
gắn với màn hình chữ nổi (refreshable braille displays) thì kết quả
của braille translator sẽ hiện ra trên một màn hình có chữ nổi để người khiếm
thị có thể rờ vào để đọc. Mời bạn xem 1 video clip về cách sử dụng HumanWare Brailliant Braille Display.
Nếu bạn tò mò muốn biết thêm về việc dùng máy tính cho việc viết chữ nổi bằng tiếng Việt,
mời bạn xem Sao Mai Braille (SMB), 1 phần
mềm soạn thảo văn bản có định dạng và chuyển dịch chữ nổi miễn phí chạy trên hệ
điều hành Windows.
Mặt khác, người ta luôn tìm cách canh tân lối viết chữ nổi. Ít ai biết chuyện
không phải người khiếm thị nào cũng là người mù bẩm sinh (hoàn toàn không thấy
gì cả). Đối với người bị khiếm thị vì 1 tai nạn hay bệnh tật nào đó thì việc học
viết chữ nổi là việc nhiêu khê, tương đương với việc 1 ngôn ngữ mới; vỉ vậy nhiều
người đã tìm cách dung hoà lối viết chữ nổi để người học dễ dàng hơn; thí dụ như
Braille Neue.
Song song với các phát triển cách viết chữ nổi, người ta mau chóng nhận
rằng lối viết bằng 6 chấm còn nhiều khiếm khuyết (thí dụ như rườm rà, khó học).
Vì vậy người ta đã nghĩ đến cách thêm 2 chấm, để có 256 phối hợp (combinations)
và tạo ra cách viết chữ nổi 8 chấm (tương tự như 16-bit characters). Ngày
nay, người ta đã áp dụng lối viết chữ nổi 8 chấm vào computer với Braille Unicode standard, mặc dầu hãy
còn nhiều software, input/output devices chưa thích hợp với loại viết này.
 |
 |
Có lẽ bạn đã từng nhận ra rằng mình may mắn hơn những người
khiếm thính, khiếm thị, tuy rằng chưa thật sự biết những người khiếm thính, khiếm
thị phải tranh đấu với bản thân như thế nào, trong việc giao lưu với những người
lành lặn hơn họ. Có thể bạn đã từng chạnh lòng khi thấy hai người mù dắt díu nhau dùng tiếng
hát đổi lấy miếng cơm, người đàn ông mù bán vé số xuyên đêm, hay chàng
trai mù ờ lứa tuổi 16 đem tiếng hát của mình để xây ước mơ cho người chị!
Có thể bạn đã từng thấy lòng lâng lâng khi nghe hai vợ chồng mù chia sẻ hạnh phúc qua tiếng hát
ngọt ngào trong căn phòng thiếu thốn tiện nghi. Có lẽ bạn ngậm ngùi khi thấy
nhiều người khiếm thị ở Việt Nam quá nghèo, không có phương tiện học cách viết
chữ nổi, không thể đọc sách, không thể hưởng thụ những tiện ích mà người giàu hơn
có thể hưởng thụ từ công nghệ thông tin. Có lẽ bạn còn có nhiều thắc mắc, không
biết người mù thật sự sống như thế nào, nhưng không biết ai để hỏi. Không sao,
bạn có thể tìm được câu trả lời trong The Tommy Edison Experience. Thí dụ như nếu bạn từng thắc mắc người
mù có bật đèn trong nhà hay không, thì mời bạn nghe Tommy dí dỏm trả lời.
Người mù sống cũng vui, phải không bạn?
