Origami

Ngày còn bé, tôi thường xếp thuyền giấy; chờ ngày trời mưa để thả thuyền xuống dòng nước chảy trước nhà, đưa mắt nhìn thuyền đong đưa, từ từ trôi theo dòng nước. Lòng tôi thấy lâng lâng, liên tưởng đến cảnh con thuyền nan bằng gỗ lênh đênh trên sông nước, giữa cảnh gió mưa.

Lớn lên, các anh lớn tuổi hơn dạy tôi xếp máy bay bằng giấy và chúng tôi tranh nhau xem máy bay của ai bay xa nhất. Những ngày đó tôi thán phục người đi trước đã biết cách biến 1 tấm giấy thành thuyền, thành máy bay. Lớn thêm 1 chút nữa, dòng đời lôi cuốn tôi vào các việc khác, cần thiết hơn, nên tôi đã quên bẵng đi nghệ thuật này. Cho đến 1 ngày, khi được dòng đời buông trả, tôi quay về tìm hiểu thêm về nghệ thuật xếp giấy này.

Người ta gọi đó là “Origami”. Trong tiếng Nhật,  “ori” nghĩa là “xếp”, “gami” nghĩa là “giấy”; vì vậy nhiều người đã nghĩ rằng Origami phát xuất từ Nhật Bản từ hàng trăm năm trước. Tương truyền rằng vào thế kỷ thứ 6 sau Công Nguyên, các vị tăng sĩ Phật giáo người Trung Hoa đem giấy vào Nhật Bản, để rồi sau đó người Nhật dùng giấy để xếp thành các vật thể lạ mắt cho đến ngày nay. Có người cho rằng người Trung Hoa đã chế được giấy vào thời Đông Hán, khoảng thế kỷ thứ nhất; sau đó người Trung Hoa dùng giấy để xếp thành những vật dùng trong các lễ cúng tế.

Đáng chú ý nhất là đồng tiền vàng, xếp bằng giấy. Có người cho rằng mục đích chính của giấy vào thời buổi bấy giờ là dùng để viết, không phải để xếp thành “đồ chơi”. Theo bước chân của các lái buôn, origami di chuyển sang Âu châu và phát triển thành 1 nghệ thuật xếp giấy vào khoảng thế kỷ thứ 17.  Sau đó người Nhật và người Âu đã không ngừng phát triển origami theo đường lối riêng, thành loại sản phẩm tiêu khiển cho người lớn và trẻ con, lan truyền khắp cả 5 châu.  

Ngày xưa người ta gọi origami là "papierfalten" trong tiếng Đức, “paper folding” trong tiếng Anh, "pajarita" trong tiếng Tây Ban Nha. Bây giờ “origami” đã được toàn cầu hóa, người Việt cũng gọi là origami (giống như “taxi”, “TV”, “uber” đã được dùng trong tiếng Việt).  Ngày xưa người ta xếp origami và chia sẻ “tác phẩm” của mình với người khác, không bận tâm đặt tên và không lấy bản quyền. Ngày nay origami đã phát triển khá rộng rãi; bạn chỉ cần tra Google thì có thể tìm thấy nhiều sản phẩm origami, với tên của tác giả và lời chỉ dẫn rõ ràng về cách xếp giấy; thí dụ như Origami Resource Center: The Art of Paper Folding, Origami Instructions, Diagrams - Free, v.v.

Animals

Birds

Box

Butterfly

Dinosaurs

Christmas Bow

Dollar Bill

Boat

Fish

Flower

Insects

Modular

Paper Airplane

Paper Crane

Polyhedra

Reptiles

Star Wars

Star

Vehicles

Bạn cũng có thể vào YouTube để xem nhiều cách chỉ dẫn làm origami, thí dụ như Origami Jumping Frog. Chắc chắn là con chim, con cá … origami không hoàn toàn giống thú vật thật sự, nhưng chúng rất gợi hình. Đôi khi người ta tô điểm lên con chim, con cá … origami thêm đôi mắt, thêm cánh, thêm vảy để khiến chúng linh động hơn.

Vì origami cần nhiều công đoạn để hoàn tất, người ta phải nghĩ đến cách vẽ biểu đồ (diagram) để chỉ dẫn từng bước. Tuyệt vời ở chỗ người chỉ dẫn không cần dùng lời giải thích, mà chỉ dùng hình vẽ, nên người xem không cần phải nhờ người thông dịch. Bây giờ, người ta còn ghép thêm các biểu đồ như vậy vào video clip, nhịp nhàng thay đổi đúng theo từng bước của origami. Nếu không xem kịp video, người xem có thể quay ngược lại video và xem cho đến khi mình hiểu thông suốt tất cả các công đoạn; bằng cách này, chắc chắn ai cũng sẽ thành công!

Trên cơ bản, origami bắt nguồn từ việc xếp 1 tờ giấy hình vuông, thành nhiều hình nhỏ hơn. Vì vậy, sau khi xếp xong, các hình nhỏ trong sản phẩm origami thường có góc 45^o, 22.5^o, … Cái hay của origami nằm ở chỗ sau khi xếp xong, sản phẩm origami không bị bung, rã rời, trừ khi mình tháo bung nó ra. Có người nghiên cứu cách xếp bản đồ theo dạng origami để bản đồ được vừa gọn, vừa dễ mở thành 1 trang. Tương tự như vậy, trong kỹ nghệ không gian, người ta xếp “mảng năng lượng mặt trời” (solar arrays) gọn gàng trong các vệ tinh trước khi phóng vệ tinh vào vũ trụ. Người ta cũng áp dụng origami để xếp “túi hơi” (air bag) gọn gàng trong xe hơi; khi cần, túi hơi sẽ nhanh chóng bung ra. Có người đã cất công nghiên cứu cách xếp bản đồ, thí dụ như hình dưới đây.

Ai thích Toán học, chắc phải tò mò xem origami có liên quan gì đến Toán học hay không; thí dụ như dùng origami để giải một vài bài toán hóc búa mà trước đây người ta không thể giải được. Từ hàng ngàn năm trước, có người thách đố: dùng com pa và 1 “thước” có cạnh thẳng (straightedge) để chia 1 góc thành 3 góc bằng nhau (Angle trisection). Vào năm 1837, Pierre Wantzel chứng minh rằng đây là việc không thể. Tuy nhiên, trong trường hợp đặc biệt, người ta đã tìm được đáp án; thí dụ như khi góc nguyên thuỷ lớn hơn 135^o như trong hình minh họa dưới đây. “Thước” AB có chiều dài bằng đường bán kính OB của hình tròn; φ = θ/3.

Nếu mình có thể ghi dấu trên “thước” (marked ruler), thì đáp án dễ hơn nhiều; góc “b” = góc “a” /3.

Nếu góc nguyên thủy nhỏ hơn 90^o như trong hình bên phải, người ta có thể dùng origami để chia góc CAB thành 3 góc bằng nhau. Trong hình bên phải, mặt trước của tờ giấy có màu vàng, mặt sau có màu xanh lợt; BQ’ = Q’P’= AB/3. Bắt đầu từ Q’ vẽ 1 đường song song với AB; và 1 đường khác song song với AB, khởi đầu từ P’. Xếp giấy để cho điểm A chạm vào đường song song từ Q’; vị trí mới của A là A’. Bạn muốn chứng minh góc CAQ = góc QAA’ = góc A’AB hay không?

Ngày xưa người ta tạo các sản phẩm origami theo lối làm thử (trial and error), có thể lúc bắt đầu họ chưa biết phải xếp giấy theo cách nào, mặc dầu lúc đó có thể họ đã hình dung được sản phẩm cuối cùng của mình. Trong những năm gần đây, có người cất công nghiên cứu cách xếp giấy để họ có thể làm origami theo 1 lối khoa học hơn. Trong số những người đó có ông Robert Lang ở California, xuất thân là 1 người kỹ sư điện, tốt nghiệp với bằng Tiến Sĩ Vật Lý chuyên Laser Research, cuối cùng vì say mê origami, ông từ bỏ tất cả để làm origami artist vào năm 2001. Xin mời nghe ông kể chuyện đời mình trong video clip The math and magic of origami  và nghe ông thuyết trình về địa vị của origami trong khoa học Robert Lang TED talk on Origami used in Science. Người ta biết đến ông nhiều hơn qua lập trình Treemaker, 1 sản phẩm giúp người làm origami mau chóng tạo mẫu origami và chính xác. Nếu bạn muốn thử dùng Treemaker, bạn có thể hạ tải Source code và Documentation từ https://langorigami.com/article/treemaker/. Nếu bạn chỉ cảm thấy thích thú xem các thành phẩm Robert Lang, thì mời bạn ghé thăm “phòng” trưng bày https://langorigami.com/artworks/. Nếu bạn thích 1 origami nào trong “phòng” trưng bày, bạn chỉ cần click vào hình của origami đó để được xem nhiều chi tiết hơn, thí dụ như con bò cạp (Scorpion HP, OPUS 541) và cách xếp giấy (vẽ bằng Treemaker).

Còn nhiều software chùa khác mà bạn có thể dùng để tạo mẫu origami, thí dụ như Origami Editor 3D (mời bạn xem cách xếp hình con hạc bằng Origami Editor 3D), Design Tools (gồm nhiều software).

Thông thường thì người ta dùng giấy màu để xếp hình origami để cho tác phẩm của mình được nổi bật hơn. Nếu giấy của bạn bóng láng thì lại càng quý hơn nữa. Bạn có thể tưởng tượng nhiều con hạc giấy đủ sắc màu, nhởn nhơ “bay” trên trần nhà; hay 1 đàn ếch bằng giấy màu đen, nâu, xanh lục … đang chăm chăm nhìn bạn bên hòn non bộ.  Muốn origami có thêm sinh khí, người ta nghĩ thêm cách biến nó thành 1 sinh vật, thí dụ như làm ếch nhảy, chim vỗ cánh … Có người lại xếp origami bằng tiền giấy, có lẽ để mong rằng sản phẩm của mình “đáng giá” hơn. 

Có người lại thích thách đố làm các hình origami nhỏ tí xíu (mini origami), như trong hình dưới đây.

Bạn nào thích các kiểu origami độc lạ, có thể ghé thăm Our Latest Origami Posts.

Về mặt kỹ thuật, khi xếp origami, người ta cần dùng giấy xếp đủ độ cứng và có thể giữ được lằn xếp lâu bền, để hình dạng origami được sắc sảo hơn. Tuy nhiên, người ta vẫn có thể dùng các vật liệu mềm như khăn ăn – napkin, hoặc khăn tắm – towel, để xếp thành những vật trưng bày tuy đơn giản, nhưng rất đẹp mắt. Trong màn xếp khăn tắm, người xếp khăn phải dùng 2 khăn tắm để hoàn thành tác phẩm của mình. Tương tự như vậy, nhiều tác phẩm origami được làm thành từ nhiều tiểu phẩm origami, xếp lại với nhau. Vang danh nhất là con ngỗng trong hình bên phải, được xếp theo dạng modular origami (mảnh hình tam giác trong hình là 1 module). Con ngỗng này đã do 1 nhóm người Trung hoa (nhập cư vào Hoa kỳ bất hợp pháp năm 1993, sau cơn đắm tàu Golden venture tạo thành khi họ bị giam giữ trong nhà lao. Cách xếp origami đã có từ lâu ở Trung quốc, nhưng những tù nhân từ chuyến tàu Golden venture đã giới thiệu cách xếp origami này đến thế giới Tây phương; để rồi từ đó người ta có lối xếp origami mang danh “Golden Venture folding”.

Bạn có thể dùng cách chỉ dẫn sau đây để xếp origami module. 

Nếu bạn muốn biết thêm về 1 vài loại mẫu origami này, mời bạn ghé thăm Golden Venture Folding, How to Make 3D Origami Units, How to make 3D origami models. Có lẽ bạn đã phát giác rằng người ta gọi loại origami này là 3D origami, phải không? Có lẽ bạn cũng chưa từng nghe qua DNA Origami, lạ lắm phải không? 

Hàng trăm năm qua, origami đã biến thể khá nhiều, từ loại xếp giấy thuở ban sơ đến loại xếp và cắt giấy (kirigami) trong những năm gần đây. Từ “kirigami” do Florence Temko khởi xướng vào năm 1962 khi bà ghép “kiri” (nghĩa là “cắt” trong tiếng Nhật) với “gami”. Kirigami bắt đầu với việc vẽ mẫu trên giấy, gấp giấy, cắt theo hình vẽ và cuối cùng bung giấy ra thành dạng cuối cùng của kirigami. Tuỳ theo mẫu kirigami, bạn có thể cắt giấy bằng kéo (craft scissors), hoặc bằng dao thủ công (craft knife). Bạn có thể mau chóng tạo 1 kirigami với những người nam nữ nắm tay nhau, tượng trưng cho sự hoà đồng, thân thiện, theo cách chỉ dẫn trong Kirigami Chain of Paper Dolls for Kids.

Nếu bạn muốn thử cắt 1 hoa giấy theo kiểu kirigami, thì mời bạn vào Kirigami Paper Flower Tutorial để xem người ta cắt hoa mau đến chừng nào!                

Bạn có thể vào 5 petal hand cut paper flowers để xem cách cắt hình hoa mai; quá dễ. Muốn khó hơn 1 chút, bạn có thể xem Chinese paper cutting with Anna. Nếu bạn không thích dùng kéo để cắt hình kirigami, mời bạn xem người Trung hoa cắt hình bằng dao theo lối Chinese Kirigami paper cutting.

Có khi nào bạn nhận được 1 thiệp chúc mừng và khi mở thiệp, 1 hình bằng giấy bung ra, làm bạn giật mình không? Thì ra có người ranh mãnh đã xếp hình bằng giấy, gấp lại và dán vào thiệp. Kirigami lại có dịp phối hợp với keo dán để biến thành 1 sản phẩm độc đáo. Thần kỳ hơn khi Peter Dahmen sáng chế nhiều kiểu kiến trúc tân kỳ, bằng giấy và keo dán, cuối cùng ép nó thành “xẹp lép”. Phải nghe anh giải thích nguyên nhân nào đã đưa anh đến kỹ thuật độc đáo này, mới thấy ly kỳ hơn. Bạn có thể không cần dùng keo dán, nhưng vẫn có thể tạo ra 3D kirigami; thí dụ như mái vòm trong hình dưới đây.

Nếu bạn thích thú làm kirigami, bạn có thể tìm mẫu và cách dạy làm kirigami trong Kirigami Template, Kirigami templates, …

Origami quá tuyệt vời, phải không bạn? Cảm ơn Google đã đưa tôi vào thế giới origami. Trong những năm dài ngủ mê, tôi nào biết origami đã mang đôi hia bảy dặm. Giờ đây thức giấc, tôi thấy trễ nhưng vẫn chưa muộn. Nếu có thời giờ và 1 chút đam mê, ai cũng có thể học hỏi từ những người đi trước và trở thành 1 người nghệ sĩ origami. Origami, hãy chờ tôi nhé!