Vào thời cổ đại, loài người sống như loài khỉ hiện giờ: lõa lồ, không mảnh áo che thân. Cho đến 1 ngày, con người biết lấy mảnh lá che thân. Nhưng, lá không đủ lớn, nên con người phải tìm cách kết nối nhiều lá với nhau. Đó là khởi điểm của chuyện may mặc. Cây “kim” được làm bằng xương, hay bằng đá, với 1 đầu đủ nhọn để đâm thủng lá dễ dàng – nói đúng hơn thì cây kim thời đó chỉ là cây dùi (awl). “Chỉ” là những sợi dây nho nhỏ, được thâu nhặt từ những dây leo, rễ cây, đủ chắc để không đứt dễ dàng. Sau này, khoảng 3000 năm trước Công nguyên, người Ai cập biết cách se dây, tóc, lông cừu thành sợi chỉ. Cũng vào thời điểm này, người Trung quốc bắt đầu biết cách nuôi tằm và se tơ thành chỉ.
|
Khi con người biết dùng da thú, vải để làm vật che thân, để bảo vệ thân nhiệt, thì kim biến dạng khá nhiều, như trong hình bên phải. |
 |
 |
Cây kim không
nhất thiết phải thẳng và kích thước của cây kim thay đổi, tùy theo cách người
ta muốn sử dụng kim cho việc gì. Chỗ mà kim xuyên qua, làm da hay vải bị rách. Muốn
cho thành phẩm có nét mỹ thuật, người ta phải dùng kim với bề ngang nhỏ bé để giảm
thiểu kích thước của lỗ rách. Nhiều cây kim trong hình bên trên có lỗ kim (needle
eye), dùng để luồn chỉ qua kim. Cây kim có “lỗ” đánh dấu 1 bước tiến vĩ đại
trong ngành may mặc; vì người sử dụng có thể vừa xuyên 1 lỗ trong vật muốn may,
vừa luồn chỉ qua lỗ, trong 1 động tác! Vào thời buổi bây giờ (năm 2024), kim có
đủ loại, đủ cỡ dùng trong việc may bằng tay, hay bằng máy, cho các loại vải, da
khác nhau, mời bạn xem sewing needle size guide. |
Chuyển qua đề tài làm “chỉ”, thì sợi chỉ được làm theo cùng nguyên tắc với dây thừng: bện nhiều dây nhỏ, xoắn lại với nhau, để tăng sức bền kéo (tensile strength), khó đứt. Mời bạn xem How Fibres Are Spun (1940-1949) để biết gần 100 năm trước người ta se chỉ như thế nào. Mời bạn xem Nghề bật bông, dệt vải của người La Chí để xem cách se chỉ theo lối thủ công, mà người La Chí ở tỉnh Hà Giang còn gìn giữ đến bây giờ. Bên dưới là hình 1 cụ bà người Việt đang quay tơ, theo lối cỗ truyền.
Vào thời điểm bây giờ (năm 2024), thì sợi chi được làm từ nhiều nguyên liệu khác nhau, như bông, tơ tằm, tơ sen, polyester, nylon, hay hỗn hợp từ các nguyên liệu này (thí dụ như 50% bông, 50% polyester). Mời bạn xem:
·
How is Thread Made? để biết máy móc và công đoạn sản xuất
chỉ bằng bông trong 1 nhà máy ở Hoa kỳ, 10 năm về trước
·
Thread Production để biết cách ngày nay người ta sản
xuất sợi chỉ (bằng bông và bằng polyester), và cách phân loại chỉ
·
Cận cảnh quy trình sản xuất lụa tơ tằm
trong nhà máy ở Bảo Lộc để xem cách làm chỉ bằng tơ tằm và dệt lụa tơ
·
Korean Traditional Silk Master để biết cách người Hàn quốc sản xuất
chỉ tơ tằm
· Làm giàu từ sản xuất chỉ xơ dừa để biết cách làm dây thừng bằng xơ dừa
· Hướng dẫn sử dụng máy làm sợi chuối để biết cách thân cây chuối được dùng để tạo thành sợi
· Sáng chế ứng dụng: Máy lấy tơ sen để biết cách người ta lấy tơ sen bằng máy.
Ngày nay
người ta chuộng chỉ polyester trong việc may mặc vì loại chỉ này
tuy nhỏ mà dai, dễ luồn qua kim, không bị xơ khi may và không phai màu sau khi
giặt. Ngoài ra, người ta cũng chuộng chỉ polyester khi dùng máy
thêu, vì loại chỉ này
còn có màu óng ánh, đẹp mắt.
|
Một khi đã có chỉ, con người nghĩ ra cách đan, dệt thành vải vóc để làm áo quần, khoảng 170,000 năm trước đây. Vải làm từ chỉ bông xuất hiện khoảng 3000 năm trước Công nguyên và tơ lụa được dệt lần đầu tiên khoảng 400 năm sau Công nguyên. Qua bao nhiêu năm tháng, nhiều dân tộc trên thế giới vẫn cố giữ gìn lối trang phục của dân tộc họ, như 1 cách bảo tồn văn hóa dân tộc. Mời bạn xem Khám phá trang phục các dân tộc Việt Nam và Đẹp ngỡ ngàng 10 bộ trang phục dân tộc đẹp nhất của Việt Nam. Có lẽ bạn đã ngỡ ngàng với các trang phục thổ cẩm, nhiều họa tiết hoa văn. Người dân tộc miền núi ở Việt Nam đã tự mình (thêu) dệt vải thổ cẩm bằng những dụng cụ thủ công đơn giản cỗ truyền, như trong hình bên dưới.  |
|
|
Nguyên tắc dệt vải khá đơn giản: giống như cách đan giỏ tre, bằng cách kết nối nhiều sợi chỉ theo hàng dọc và hàng ngang, sao cho những sợi chỉ này kết chặt với nhau, không sứt ra được. Người ta dệt vải bằng chỉ; dệt chiếu lát bằng cói, lát; và dệt chiếu nan bằng tre, trúc.
Theo thời gian nghề dệt vải, dệt chiếu được công nghệ hóa để gia tăng mức sản xuất thành phẩm và mang lại nhiều lợi tức cho người đầu tư. Bắt đầu từ việc sản xuất vải vóc (fabric), người ta tiến xa hơn đến việc dệt may (textile) để cuối cùng mang đến người tiêu dùng những sản phẩm có thể sử dụng được liền, như áo quần, nón, túi xách, giày … Trong những quốc gia nổi tiếng về việc xuất khẩu đồ may mặc, có Việt Nam; mời bạn xem Top Textile Exporting Countries in the World, Textile and Clothing Market in Vietnam in 2023. Năm 2013, Việt Nam đứng hạng thứ 3 trên thế giới.
|
Trong quá trình sản xuất vải, người ta còn phải nhuộm vải, in hoa văn, vẽ tranh trên vải, thêu vải … Nghệ nhân may mặc Việt nam nổi tiếng với những chiếc áo dài có tranh vẽ, hay có tranh thêu, như trong hình bên phải. |
 |
 |
Về vải vóc,
Việt nam còn có thổ cẩm, lanh (của người Mông), lụa tơ sen, lụa tơ tằm, satin, gấm, nhung. Dầu vải có tốt đến đâu đi nữa, mà người cắt/may
không khéo thì thành phẩm không có giá trị bao nhiêu. Thợ may phải đo áo quần
theo đúng phương pháp và chính xác; khi cắt vải phải “trừ hao” những chỗ mập/ốm
để áo quần “ôm” đúng thân hình; khi ráp/may thì phải giữ đường may đều đặn – không
thưa, không nhặt, không cong, không xéo. Đôi khi người thợ may cần phải giấu đường
chỉ may, như khi may áo “complet” (suit), người thợ may phải biết cách may 2 mặt, và giấu
đường chỉ may vào phía trong.
Ở Sài Gòn, vào thập niên 1960, khách phái nam đều ước muốn được ông Hai ve - người có biệt danh “Tay kéo già huyền thoại” - may cho mình chiếc áo complet. Cũng vào thời đó, quý bà, quý cô ở Sài Gòn, mong muốn có tà áo dài đặt may ở tiệm Thiết lập, nơi mà người ta tin rằng ông chủ tiệm là “người phù thuỷ đường cong”.
Ngày nay áo quần may sẵn theo lối công nghiệp tuy được tiện lợi theo kiểu “mì ăn liền”; nhưng nói chung, không hoàn toàn đẹp vì không thể vừa vặn với thân hình của chủ nhân. Người có tiền và thích chuộng áo quần theo kiểu “đo ni đóng giày” thường đặt may áo quần theo kiều “sur mesure” (tailor made); nhờ vậy mà các tiệm may áo quần có cơ hội sống còn. Muốn biết nhà may nào nổi tiếng ở vùng bạn đang ở, bạn có thể truy tìm trên mạng Internet. Có người ở xa không thể đến tiệm may được, đành gửi hình và các vòng đo (chính xác) về tiệm may và nhờ thợ may giùm; nhưng bằng cách này, người thợ không thể may lược và ướm thử áo quần trước khi chính thức may. Đây là một nút then chốt trong việc may theo kiểu “sur mesure” vì dầu người thợ may khéo đến đâu đi nữa, sẽ cũng phải chỉnh sửa ít nhiều, trước khi hoàn tất việc may, để cho áo quần thật sự “khít khao” với khách hàng. May mặc vừa là kỹ thuật, vừa là nghệ thuật, không dễ chút nào!
 |
Trở lại
chuyện kim, chỉ, thì người ta dùng kim và chỉ để may. Ngày xưa, người ta phải
may bằng tay; nhưng ít ai biết có 4 cách may bằng tay căn bản như trong hình bên trái. Trong các cách may bằng tay, mũi kim được “xỏ” về phía mặt bên kia của vải, rồi trồi ngược lại phía bên này. Khi may giày (bằng tay), người ta lại sử dụng 1 kỹ thuật khác; mời bạn xem cách khâu giày dép. Điểm đầu tiên đáng chú ý là thay vì dùng kim, người ta lại dùng “dùi khâu giày” để dễ dàng đâm thủng da (xem hình bên phải). Kế đến là lỗ dùi nằm gần ở mũi dùi, và giống như 1 cái móc. Cuối cùng là 1 sợi chỉ may giày được khéo léo xếp thành 2 phần, nằm ở 2 mặt của da giày, và khi may xong, đường may giày trông giống như kiểu may kép (backstitch). Không như mũi kim khi may bằng tay, mũi dùi chỉ xuyên qua da, rồi được kéo ngược về vị trí ban đấu. Nếu bạn biết điều này, thì kể như bạn đã biết được nguyên tắc của máy may (hay còn gọi là máy khâu). Thật vậy, mời bạn xem How does a sewing machine work, nguyên lý máy may hoạt động. |
Đây chỉ là khởi điểm của máy may, vì để may thật sự, máy cần có thêm bộ phận đẩy vải lên phía trước, sau khi may được 1 mũi; và khoảng vải được đẩy phải đều nhau, nếu không thì đường may có chỗ nhặt, có chỗ khoan – không đẹp; sợi chỉ may phải được căng đồng đều ở mặt trên và mặt dưới của vải; nếu không, đường may sẽ bị thắt/dùng - không đẹp. Việc này tưởng chừng như đơn giản, nhưng hành trình chế tạo máy may phải trải qua 1 khoảng thời gian khá dài. Mời bạn xem Cuộc chiến bằng sáng chế về phát minh máy khâu.
Sơ đồ bên dưới giải thích cách cấu trúc của máy may.
Ở phía bên phải của sơ đồ, là 1 trục quay (machine pulley) phối hợp điều khiển
arm shaft (di chuyển kim lên/xuống) và bed shafts (di chuyển con thoi -
shuttle, tạo móc chỉ ở mặt dưới của vải). Ở phía bên trái của sơ đồ, là 1 thanh
đè (pressure bar) dùng để ép vải, giúp vải không bị trượt khi may. Ở phía cuối của
thanh đè, là bộ phận cuốn vải (feed dog) sau mỗi mũi may. Ở lưng chừng, phía bên
trái, là nút điều khiển độ căng chỉ (needle thread tension assembly) ở mặt trên
của đường may. Chỗ điều khiển độ căng chỉ ở mặt dưới của đường may, nằm trong
bobbin, ở phía dưới của sơ đồ.
Thuở ban đầu, người sử dụng phải dùng tay để quay trục quay. Về sau máy may được cải tiến và người ta có thể dùng chân “đạp” để quay trục quay (từ đó xuất hiện thuật ngữ “đạp máy” – có nghĩa là may bằng máy may, loại đạp bằng chân). Khi điện lực trở thành thông dụng, người ta dùng điện để quay trục quay, mở màn cho những máy may công nghiệp sau này.
 |
 |
 |
Nếu bạn cảm thấy hứng thú với chủ đề máy may, mời bạn xem The Surprising Genius of Sewing Machines. Một trong những chuyện thú vị là lỗ kim dùng trong máy may, nằm ở gần mũi kim – tương tự như trong mũi dùi, dùng để may giày, ở đoạn đầu của bài này.
Vào thời buổi
bây giờ (năm 2024), máy may chạy bằng điện được canh tân rất nhiều; và được
chia thành 2 loại: gia dụng (domestic) và công nghiệp (industrial). Mời bạn đọc
1 bài phân loại máy may: 21 Types of Sewing
Machines - 2023 Guide. Nói chung, máy may công
nghiệp mắc tiền hơn và bền hơn máy may gia dụng. Vào những thập niên gần đây,
người ta đưa điện tử vào máy may; ứng dụng computer vào máy thêu, để giúp người
sử dụng dễ dàng và mau chóng.
Cuối cùng, mời bạn xem vài video về các máy may hiện đại, để biết máy may bây giở có thể làm được những gì và “chạy” mau đến chừng nào.
Easiest Embroidery Machine for Beginners
🤯 Brother SE2000 Even Threads Itself!
How to use an Embroidery Machine
See 6 Needles In Action | PR670EC 6 Needle Embroidery Machine
Intro to Industrial Sewing Machines
Single Needle vs Multi Needles Which
machine should I get?
Có lẽ bạn sẽ
thấy thú vị hơn khi xem áo quần được may như thế nào qua nhiều công đoạn, theo
kiểu sản xuất dây chuyền.
